مرکبات به ویژه در جنوب ایران سطح زیر کشت نسبتاً وسیعی را به خود اختصاص میدهد و نقش بسیار مهمی در اقتصاد منطقه و کشور ایفاء میکند. مرکبات از دیرباز تا کنون به دلیل داشتن ویتامینهای مختلف، کربوهیدراتها، فولات، پتاسیم و ویتامین C فراوان از ارزش فراوانی در رژیم غذایی انسانها برخوردار است. همچنین مرکبات و محصولات انها منابع غنی از ویتامینهاف مواد معدنی و فیبر هستند که برای رشد و تکامل افراد ضروری میباشند. بیماریهای فیزیولوژیک مرکبات
مقدمهای در مورد مرکبات:
مرکبات جزء میوههایی هستند که به دلیل داشتن میزان بالای آب و مواد مغذی، بسیار مستعد ابتلا به آلودگی به انواع بیمارگرها و کپکها در طول دوره برداشت تا مصرف میباشند.آلودگی و عفونت توسط قارچهای بیمارگر در مراحل مختلف در دوره رسیدن میوه، در هنگام برداشت و پس از آن رخ میدهد و معمولا به دنبال آسیبهای مکانیکی وارده به میوه ورود انواع کپکها به راحتی میسر میشود.
میوهها از نقطه نظر قابلیت فسادپذیری با یکدیگر متفاوت هستند و درست است که مرکبات نسبت به برخی از میوهها قابلیت فسادپذیری پایینتری دارند اما باید توجه داشته باشید که این مسئله نبایستی باعث اهمال و بیتوجهی در بکار بردن روشهای موثر در پس از برداشت شود.
ناهنجاریهای فیزیولوژیک در مرکبات:
یه سری عوامل مانند عواملی غیر از بیماریها و یا آسیبها مکانیکی که باعث تخریب و از بین رفتن بافت میوه و یا اختلال در متابولیسم میوه میشوند، باعث ایجاد ناهنجاری های فیزیولوژیک در مرکبات میشوند.
الف) ناهنجاریهای فیزیولوژیک قبل از برداشت میوه:
۱- یخزدگی:
مشکل یخزدگی در مرکبات در مناطق و نواحی که درخت مرکبات در عرضهای جغرافیایی ۳۰ درجه شمالی و جنوبی و یا بالاتر پرورش مییابند بیشتر دیده میشود و در ایران هم این مشکل بیشتر در قسمتهای شمالی و همچنین در استان کرمان دیده میشود.
برای تشخیص عارض یخزدگی باید توجه داشته باشید که در نتیجه این عمل درون میوه یخزده حالت کریستالهای سفید رنگ دیده میشود و در صورتی که عمل یخزدگی شدید باشد حتی ممکن است باعث پارگی غشای آبدانک میوه شود. با گرم شدن کریستالهای یخ درون میوه آب شده و درنتیجه بافت میوه حالت آبکی پیدا میکند.
با انجام دادن یک سری اقدامات میتوان تا حد زیادی مانع از یخزدگی در مرکبات شد، اقداماتی از قبیل:
- پوشاندن نهالها و تنه درختان
- گرم کردن باغات مرکبات
- پوشاندن تنه درخت با پوشش آب آهک
- آبیاری با حجم بالا روی درخت
۲- ترکیدگی میوه:
ترکیدگی میوه در پوست مرکبات و یا حتی در گوشت آنها دیده میشود.تا کنون عامل اصلی که به صورت قطعی در بروز پدیده ترکیدگی میوه نقش دارد مشخص نشده است.
در مجموع یک سری از عوامل هستند که در بوجود امدن این مسأله نقش ایفا میکنند که عبارتند از:
- عوامل محیطی که روی درجه حرارت و رطوبت تأثیرگذار هستند و یا باعث تغییر شدید رطوبت خاک میشوند، در ترکیدگی میوه نقش مهمی دارند.
- کمبود عنصر مس نیز در ترکیدگی میوه نقش دارد به این صورت که کمبود مس باعث میشود که پوست میوه مرکبات سفت و سخت شده و همزمان با عمل رشد و نمو میوه پوست میوه توسعه نیافته و در نهایت باعث ترکیدگی میوه میشود.
- در صورت آبیاری بیش از حد یا بارندگی شدید و ناگهانی میتواند باعث ترکیدگی میوه شود.
- برای این که مانع عمل ترکیدگی میوه شوید، باید توجه داشته باشید که میوههای که از نظر رسیدگی، رسیدگی آنها کامل شده حساسترند و حتما باید قبل از این که بارانهای پاییزی شروع شودف برداشت شوند. همچنین در صورتی که برگهای درخت مرکبات را با محلول کلری کلسیم محلولپاشی کنید، عارضه ترکیدگی میوه کاهش مییابد.
۳- گرانوله شدن میوه:
این ناهنجاری زمانی مشاهده میشود که میوه پس از رسیدن چیده نشده و تا اواخر تابستان یا پاییز همینطور روی درخت باقی بماند. در میوههایی که پدیده گرانوله شدن اتفاق افتاده مقدار آب میوه کم میشود و همچنین در این میوهها میزان وزن و درصد گوشت میوه نسبت به میوههای سالم کمتر میباشد در حالی که در صورتی که درخت میوه کمی داشته باشد این پدیده شدیدتر اتفاق میافتد.
برای پیشگیری از گرانوله شدن میوهها بایستی میوهها را در زمانی که از نظر رسیدگی مناسب هستند جمع آوری کرد و همچنین گفته میشود که تیمار با اسید جیبرلیک نیز نقش بسیار مؤثری در کاهش پدیده گرانوله شدن میوه دارد.
ب) ناهنجاریهای فیزیوژیکی پس از عمل برداشت کردن میوه:
۱- پدیده سرمازدگی:
سرمازدگی یکی از آسیبهایی است که در صورت کاهش شدید دمای هوا در مرکبات رخ میدهد. از علایم این ناهنجاری در مرکبات میتوان به لکههای پوستی، فرورفتگی در سطح میوه اشاره داشت که این علائم نیز باعث کاهش بازارپسندی میوهها میشود.
برای جلوگیری از سرمازدگی میتوان اقدامات زیر را انجام داد:
- استفاده از ارقام مقاوم به سرما
- پوشاندن درختان
- کاشت ردیفهای بادشکن در باغات مرکبات
- هرس نکردن درختان در زمستان چون عمل هرس کردن باعث بیدار شدن درخت میشود.
۲- لکه روغنی:
این عارضه در اثر از بین رفتن سلولهای روغنی ایجاد میشود که در نتیجه این عمل روغن داخل آنها خارج میشود و این روغن هم برای سلولهای سطح پوست مضر بوده و باعث ایجاد لکههای زرد، سبز و یا قهوهای در سلولهای سطحی می شود.
از عوامل مؤثر در این پدیده میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- زمان برداشت میوه عامل مهمی در بروز عارضه لکه روغنی می باشد و باید توجه داشته باشید که میوهایی زودتر ازز زمان موعود خود برداشت میشوند و هنوز کامل نرسیده و به رنگ سبز هستند، حساسیت بیشتری به این اختلال دارند.
- زمان برداشت میوه هم در بروز این عارضه نقش دارد به همین دلیل میوه هایی که در صبح زود برداشت شده و بعد از آن به سرعت به انبار منتقل میشود، در برابر این پدیده حساسترند و درنتیجه دچار عارضه لکه روغنی میشوند.
- نحوه جابهجایی و دمای بالا نیز باعث بروز این پدیده میشوند.
- روشهای پیشگیری یا کنترل لکه روغنی:
- کاهش این عارضه در دماهای پایینتر از ۱۰ درجه سانتی گراد
- چیدن و یا برداشت میوه در بعدظهر و بلافاصله حمل نکردن میوهها به انبار
- یک سری عوامل محیطی مانند غلظت اکسیژن و و دی اکسید کربن
مواردی که تا اکنون گفته شد مربوط بود به ناهنجاریهای فیزیولوژیک در مرکبات که خوب به نوبه خودش باعث خسارت و آسیب به میوه و همچنین کاهش بازارپسندی میوهها میشود.
اما طی سالهای اخیر یکی از عوامل تهدید کننده باغات مرکبات در مناطق گرم کشور، بیماری سرخشکیدگی و یا همان زوال مرکبات است. قارچ Neofusicoccum mangiferae به عنوان مهمترین عامل ایجاد کننده سرخشکیدگی مرکبات است. نشانههای بیماری به صورت سرخشکیدگی مرکبات، پژمردگی و زوال سرشاخههای درختان بیمار مشاهده میگردد. آلودگی از شاخههای انتهایی به سمت پایین و نهایتا تنه توسعه پیدا مینماید.
در برخی موارد روی سرشاخهها وتنه درختان الوده شکافهای طولی و در اندازههای متفاوت مشاهده میشود که غالبا با ترشح صمغ زرد رنگ همراه است ودر مجاورت هوا سفت و محکم میشود. در مراحل پیشرفته بیماری، پوست شاخهها و تنه به صورت ورقههای نزکی جدا شده و زیر پوست، توده سیاه رنگ قارچ عامل بیماری قابل مشاهده میگردد که از شاخصترین آثار بیماری است.
بیماری سرخشکیدیگی شاخه اغلب در تابستان و در باغات با مدیریت ضعیفتر، تغذیه و آبیاری نامناسب و هرسهای نامنظم خسارت شدیدتری وارد میکند. دما عامل تعیین کننده در استقرار بیمارگر و شیوع بیماری است. معمولا قارچ در دمای زیر ۳۰ درجه سانتیگراد خسارت نمیزند.
مدیریت بیماری:
• پیشگیری از بیماری:
چون ضعف میزبان و وجود و وجود زخمهای اولیه شرایط را برای ورود بیمارگر مهیا میسازد، بنابراین تغذیه کافی درختان و تغذیه انها، ضدعفونی محل هرس، عدم هرس درختان در طول ماههای گرم سال میتواند خطر شیوع بیماری را کاهش دهد.
• مبارزه تلفیقی:
در صورت مشاهده نشانههای بیماری ابتدا عمل هرس سرشاخههای خشک را انجام داده و بلافاصله پس از آن محل هرس را محلولپاشی کنید.
• مبارزه شیمیایی:
برای مبارزه شیمیایی علیه این بیماری میتوان از قارچکشهای توصیه شده و موجود استفاده کرد.
اما مسئله دیگری که در مرکبات از اهمیت بالایی برخوردار است، مسئله ضایعات در مرکبات هست. روند رو به رشد افزایش ضایعات مواد غذایی یکی از مشکلات جدی در اکثر کشورها به ویژه در کشورهای در حال توسعه است به همین دلیل دست اندرکاران امر درصدد برامدهاند تا برای کاهش ضایعات محصولات کشاورزی و باغی در مراحل داشت و برداشت و مراحل تولید و مصرف چاره اندیشی کنند.
بر همین اساس، ضرورت دارد در تدوین خط مشی و سیاستهای کلان به راهکارهای عملی و اجرایی جهت جلوگیری از ضایعات از جانب دولت و نیز بالا بردن سطح آگاهی عمومی در زمینه کاهش ضایعات اهمیت داده شود. ضایعات محصولات کشاورزی عمدتا بیشتر در مرحله برداشت و پس از برداشت اتفاق میافتد اما دلایل بروز ضایعات میتواند ریشه در کلیه مرحل قبل از تولید، اداره امور پس از برداشت و بازاریابی داشته باشد.
به طور کلی علت بروز ضایعات به دو گروه اولیه و ثانویه مربوط میشود.از جمله علل اولیه ضایعات محصولات کشاورزی میتوان به عوامل بیولوژیکی، شیمیایی، واکنش های بیوشیمیایی، مکانیکی، فیزیکی و … اشار کرد.
اما ضایعات در اثر عوامل ثانویهای نیز اتفاق میافتد مانند:
- کمبود امکانات حمل ونقل جهت انتقال محصول به بازار قبل از فاسد شدن
- کمبود انبار و امکانات آن
- نظامهای فراوریو بازاریابی سنتی
- کمبود مهارتهای برداشت
- بستهبندی و اداره امور
- کمبود انبارهای سرد
- کانتینر جهت حمل و نقل و جابهجایی محصولات فسادپذیر
- مدیریت نامناسب
ضایعات مرکبات دلایل مختلفی دارد که میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
زیر ساخت های نامناسب
آفات و شرایط اقلیمی
مدیریت نامناسب مصرف نهادههای آب و سموم
مدیریت نامناسب پس از برداشت
انبارداری و حمل نامناسب محصول
مدیریت برداشت و عرضه
مدیریت نامناسب مصرف نهادههای کود و رقم درختان
و در انتها باید توجه داشته باشید که میزان ضایعات مرکبات بین ۲۸ تا ۳۰ درصد تخمین زده شده است، لذا مطالعه و اگاهی از روشهای مختلفی که منتج به کاهش این میزان ضایعات شود از اهمیت فراوانی برخوردار است.