طبیعت دسته باکتری وحود دارد، دسته اول از باکتری‌ها آن‌هایی هستند که همل تجزیه مواد آلی رائد را به عهده دارند و در نتیجه جزء باکتری‌های مفید هستند اما دسته دوم باکتری‌ها، باکتری‌هایی هستند که بیماری‌زا بوده و سبب ایجاد بیماری در انسان و، حیوانات و گیاهان می‌شوند. در این مقاله به تفصیل به شرح بیماری های باکتریایی گیاهی می پردازیم.
همچنین باکتری‌ها به دو دسته باکتری‌های گرم منفی و باکتری‌های گرم مثبت تقسیم می‌شوند.
باکتری‌های بیماری‌زای گیاهی خسارت قابل توجهی به محصولات کشاورزی وارد می‌کنند. از بین ۷۱۰۰ گونه باکتری شناخته شده حدود ۱۵۰ گونه در گیاهان ایجاد بیماری می‌کنند. باکتری‌هایی که سبب ایجاد بیماری در باکتری می‌شوند در واقع خارج از سلول هستند بنابراین برای ایجاد بیماری بایستی عوامل بیماری‌زای خود را به سلول‌های میزبان منتقل کنند.
عوامل بیماری‌زا نیز به طرق مختلفی خود را وارد سلول میزبان می‌کنند. باکتری‌های بیماری‌گر از طریق منافر طبیعی، زخم و یا حشرات ناقل نشانه‌های بیماری را القاء می‌کنند. بعضی از عوامل بیماری‌زا مانند پروتئین‌های عملگر خودشان مستقیما به سلول‌های گیاهی وارد می‌شوند اما بعضی دیگر از عوامل بیماری‌زا برای ایم‌که قادر باشند وارد سلول میزبان شوند ابتدا توسط آنزیم‌های تجریه‌کننده دیواره سلولی گیاه را از بین برده و در واقع بدبن وسیله بر سیستم دفاعی گیاه میزبان غلبه کرده و وارد گیاه میربان می‌شوند. این عمل باکتری‌ها سبب بیرون آمدن آب و مواد غذایی از سلول‌های گیاه شده و در نهایت خسارت گیاه میزبان می‌شود.
باکتری‌های بیمارگر از دو راهبرد برای تغذیه از مواد گیاهی استفاده می‌کنند. در اولین حالت، باکتری‌ها از سلول‌های زنده تغذیه کرده و تا حد امکان این سلول‌ها را از بین نمی‌برند اما در حالت دوم، باکتری‌ها سلول‌های گیاهی را از بین برده و از مواد غذایی به دست آمده از سلول‌های مرده تغذیه می‌کنند.
همپنین همکنش و ارتباط بین باکتری و گیاه نیز به دو طریق است:
الف) بیماری های باکتریایی گیاهی همکنش سازگار:
در این نوع رابطه باکتری با یک میزبان حساس در ارتباط بوده و نتیجه این همکنش هم وقوع بیماری در گیاه میزبان می‌باشد.
ب) بیماری های باکتریایی گیاهی همکنش ناسازگار:
در این حالت به یک گیاه غیر میزبان یا یک گیاه مقاوم حمله کرده و منجر به ایجاد واکنش فوق حساسیت در گیاه می‌شود.
نشانه‌های بیماری های باکتریایی گیاهی :
با ورود عوامل بیماری‌زای باکتری به سلول گیاهی، در وافع خسارت به گیاه شروع شده و گیاه بیمار می‌شود و درنتیجه این بیماری یک سری علائم در گیاه دیده می‌شود که با بررسی دقیق این نشانه‌ها می‌توان به نوع بیماری پی برد. از جمله علائم بیماری باکتریایی می‌توان به موارد زیر اشاره داشت:
- لکه‌برگی
- سوختگی
- شانکر
- پژمردگی آوندی
- لهیدگی
- تولید گال
- لکه‌های روی میوه
در ایران برای مبارزه با باکتری‌های بیماری‌زا ی گیاهی از آنتی‌بیوتیک‌ها و سموم شیمیایی استفاده می‌کنند و در واقع استفاده از این ترکیبات باعث ایجاد مقاومت در برابر بیماری باکتریایی شده و از گیاه‌سوزی در گیاه جلوگیری می‌کند. اما در سال‌های اخیر در مورد اثر بازدارندگی مواد طبیعی در برابر میکروارگانیسم‌ها تحقیقات فراوانی صورت گرفته است. در این روش بایستی از مواد و ترکیباتی که برای انسان حالت سمی و اثرات سوء نداشته باشد، استفاده نمود.
بیماری های باکتریایی گیاهی لکه باکتریایی گوجه فرنگی:
گوجه‌فرنگی از سبزیجات مهم خانواده بادجانیان( سولاناسه) است که به صورت وسیعی در سرتاسر جهان در شرایط مزرعه و گلخانه کشت و تولید می‌شود. در نقاط مختلف دنیا محصول فضای باز یا مزرعه‌ای گوجه‌فرنگی بیش‌تر برای مصارف صنعتی و انواع گلخانه‌های ان اغلا برای تازه‌خوری استفاده گردد.
گوجه‌فرنگی مصرف زیادی در صنایع عمده کشاورزی دارد و اکنون تولید آن در جهان به ۱۶۰ میلیون تن رسیده است. گوجه‌فرنگی علاوه بر مصرف تازه‌خوری به صورت‌های مختلف مانند میوه پوست‌کنده، آب میوه، ترشی، میوه خشک شده، رب، انواع سس، برگه و پوره مورد استفاده قرار می‌گیرد.
در سال‌های اخیر زارعین گوجه‌کار کشور با گسترش سطح زیر کشت با تنوعی از بیماری‌ها و آفات جدید مواجه شده‌اند. همچنین گوجه‌فرنگی میزبان تعداد باکتری بیماری‌زای گیاهی می‌باشد. یکی از این بیماری‌های باکتریایی در گیاه گوجه‌فرنگی، بیماری لکه باکتریایی گوجه‌فرنگی می‌باشد. عامل بیماری، باکتریsppXanthomonas می‌باشد که یک باکتری گرم منفی می باشد. دمای مطلوب برای رشد باکتری بین ۲۵ تا ۳۰ درجه سانتی‌گراد است. این بیماری اولین بار در سال ۱۹۱۲ در تگزاس گزارش شد و سپس در سال ۱۹۱۴ در آفریقا و بعد ان در سال ۱۹۱۷ در فلوریدا مشاهده شد. این بیماری در سال ۱۳۶۸ در گوجه‌فرنگی‌هایی که از مناطق جنوبی کشور جمع‌آوری شده بود، گزارش گردید.
از طرفی لازم است بدانیند که عامل بیماری لکه باکتریایی گوجه‌فرنگی این توانایی را دارد که به محصول فلفل سبز نیز خسارت وارد کند. برخی سویه‌های باکتری روی فلفلف برخی در گوجه‌فرنگی و برخی دیگر هم روی فلفل و هم گوجه‌فرنگی بیماری‌زا می‌باشند.
علائم بیماری لکه باکتریایی گوجه‌فرنگی:
خال های گرد و کوچک سیاه رنگ روی برگ‌ها پدیدار می‌شوند که این خال‌ها از طریق بهم پیوستن، یکی شده و در نتیجه حاشیه برگ‌ها سیاه رنگ شده و به حالت زبری در می‌آید. از طرفی تعداد لکه‌ها روی برگ‌های جوان بیش‌تر از برگ‌های پیر است.
روی برگ ها، ساقه‌ها و شاخه‌هایی که میوه‌می‌دهند، لکه‌ها عمدتا به حالت دایره وار و به رنگ قهوه‌ای تیره متمایل به سیاه دیده می‌شوند.. در شرایطی که رطوبت زیاد است نیز برگ‌ها دچار سوختگی می‌شوند و در نتیجه لکه‌های مشخصی روی برگ‌ها بوجود می‌آیند.زرد شدن برگچه ها و لکه های شبیه سوختگی روی ان‌ها به کل بوته حالت سوختگی می‌دهد.
علائم بیماری روی ساقه مشابه علائم برگ‌ها می‌باشد. همچنین بیماری لکه باکتریایی در میوه گوجه‌فرنگی نیز باعث بروز علائمی می‌شود.خال‌های برجسته سیاه رنگ با حفره یا حلقه‌های زرد رنگ بر روی میوه ظاهر می‌شود. سپس این خال‌ها بخ حالن خشن و سخت و با حفره‌هایی تیره‌تر در می‌آید.زخم های روی میوه ابتدا به صورت تاول‌های ریز و برجسته ماننن بوده و ام بس از مدتی بزرگ‌تر شده و رنگ ان‌ها نیز قهوه‌ای می‌شود.
این بیماری همانطور که در بالا نیز اشاره شد اندام های هوایی را درگیر می‌کند و بنابراین هیچ علائمی را در ریشه ایجاد نمی‌کند.
زمستان‌گذرانی بیماری:
عامل بیماری لکه باکتریایی گوجه‌فرنگی حتی در نبود گیاه میزبان هم می‌تواند به مدت زیادی( ۱۶ ماه) در بذر گیاه باقی بماند. عمل زمستان‌گذرانی این بیماری روی ریشه و یا ساقه‌های گوجه‌فرنگی مرده انجام می‌شود. همچنین از منابع اولیه آلودگی این بیماری می‌توان به بذور آلوده، باقی‌مانده‌های گیاهی آلوده و علف‌های هرز میزبان اشاره داشت.
در ابتدا باکتری‌ها از طریق سوراخ های ریز روی برگ و یا روزنه‌های برگ‌ها، یا از طریق زخم‌ها وارد برگ‌ها شده و در آن‌جا شروع به تکثیر می‌کنند. و بعد از آن در صورت وقوع باد و باران این باکتری در سطح مزرعه پخش می‌شود بنابراین حتی اگر یک گوشه از مزرعه به این باکتری آلوده شود، تمام مزرعه نیز دچار آلودگی باکتریایی می‌شود.
شرایط مساعد بیماری لکه باکتریایی:
- آبیاری بارانی و بارندگی شدید از عوامل گسترش بیماری هستند.
- استفاده بیش از حد کود‌های ازته باعث شیوع بیماری می‌گردد.
- کاهش دما در شب به بیش از ۱۶ درجه سانتی‌گراد، سبب کاهش گسترش بیماری می‌گردد.
- هوای گرم و مرطوب باعث کمک به توسعه بیماری می‌شود.
روش‌های پیشگیری و کنترل بیماری:
- باید توجه داشته باشید که در صورتی که بیماری در مزرعه و یا گلخانه گسترش یافت مبارزه کردن با این بیماری دشوار است بنابراین بایستی در همان ابتدا که متوجه الودگی شدید منبع الودگی را پیدا کرده و آن را از بین ببرید. برای این که آلودگی اولیه را بتوان کاهش داد می‌توان بذرها را قبل از کشت ضدعفونی کرد که برای این منظور بذرها را به مدت ۲۵ تا ۳۰ دقیقه در دمای ۵۰ درجه سانتی‌گراد قرار داده و سپس آن‌ها را خشک کرده و با یک قارچ‌کش ضدعفونی می‌نمایید.
- کاشتن بذر‌های سالم و نشاء‌های کاملا سالم.
- عدم آبیاری بارانی در مزرعه.
- کنترل علف‌های هرز.
- ضدعفونی کردن وسایل کار و تجهیزات قبل از شروع به کار در مزرعه.
- از بین بردن گیاهان قبلی بلافاصله پس از برداشت نهایی.
- استفاده از سموم مسی و یا سوم مسی همراه با مانکوزب برای مبارزه بیماری‌های باکتریایی.
- استفاده از باکتری‌کش‌ها مانند استرپتومایسین در روی نشاء‌ها در خزانه و درنتیجه عدم انتقال آلودگی به مزرعه اصلی.
در پایان برای جمع‌بندی مطلب می‌توان خاطر نشان کرد که درست است که بکار بردن ترکیبات شیمیایی و همچنین انتی‌بوتیک‌ها برای مبارزه با باکتری‌های بیماری‌زای‌گیاهی راحت‌ترین روش می‌باشد ولی باید توجه داشته باشید که استفاده بیش از حد از این روش برای کنترل بیماری لکه باکتریایی، سبب ایجاد مقاومت در جمعیت پاتوژن‌ها شده و همچنین سلامت انسان را نیز به خطر می‌اندازد. به همین منظور توصیه می‌شود که از ترکیباتی که منشأ گیاهی دارند برای کنترل این بیماری استفاده شود.
