فرسایش خاک به جابجایی لایه بالایی خاک گفته می شود که نوعی تخریب خاک محسوب می شود. مراحل فرسایش خاک را در این مقاله میتوانید بطور مفصل با آن آشنا شوید.
و عواملی مختلفی از جمله موارد زیر در این فرایند طبیعی تأثیرگذار است :
- آب
- برف
- باد
- یخچال ها
- گیاهان
- حیوانات
- انسان
در طی پروسه فرسایش، ذرات خاک از بستر خود جدا و به کمک یک عامل انتقال دهنده به مکان دیگری منتقل می شوند. فرسایش خاک یک فرایند منفی بوده که به صورت طبیعی وغیر طبیعی در مناطق خشک و نیمه خشک و مناطق سیلاب زده اتفاق می افتد. به این صورت که خاک تخریب شده ی زمین، حاصلخیزی خود را از دست داده و در نتیجه در آن منطقه گیاهی نمی روید و تبدیل به صحرا می شود. این اتفاق را در کشورهای آسیای میانه شاهد هستیم چون رطوبت هوا در فصل تابستان بسیار کم میشود و آبی که در زیر ریشه گیاهان وجود دارد بر اثر گرمی هوا تبخیر شده، در نتیجه گیاهان خشک شده و از بین میروند. فرسایش خاک می تواند جریانی آرام و بدون اثرات مشخص باشد یا می تواند یک جریانی سریع باشد که آسیبی جدی به خاک می زند.
ممکن است خاک آسیب دیده در کاهش پتانسیل تولیدات کشاورزی، آسیب شبکه های زهکشی و کاهش کیفیت آب های سطحی خود را نشان دهد.
سؤال؟
فکر می کنید چرا سیلهای شمال کشور ویرانگر شدهاند؟
جواب
درختان عامل موثری در تثبیت خاک و جلوگیری از فرسایش خاک به شمار میروند. جنگلها به کمک شاخ و برگ درختان از سرعت باد کم کرده و با ریشه گیاهان خاک را حفظ میکنند.
وقتی پوشش گیاهی کاهش یابد، آب به آسانی حرکت کرده و منجر به سیلابهای خطرناک میشود.
از علل بیابانزایی و فرسایش خاک به مواردی همچون موارد زیر میتوان اشاره کرد.
- کمبود آب
- استفاده افراطی
- چرای بیرویه در چراگاهها
- خشک سالی پی درپی
- بالا رفتن سطح نمک ها
- توسعه شهرها
- سیلابها
- از بین رفتن فرش سبز و درختان
- عدم برنامهریزی و مدیریت پایدار در جهت جلوگیری از فرسایش خاک از طرف دولت
انواع فرسایش:
فرسایش را می توان به چند مورد تقسیم کرد با هم به توضیحات آن می پردازیم.
فرسایش بادی
باد به تنهایی نمیتواند موجب فرسایش صخرهها شود اما هنگامی که با خود ذرات معلق شن یا خاک را حمل میکند باعث ساییده شدن حتی سختترین صخرهها نیز میگردد.
تخریب خاک از راه فرسایش بادی، اغلب در مناطق خشک اتفاق میافتد که گاهی در مناطق مرطوب هم دیده میشود.
اثر تخریبی باد غالبا خیلی جدی بوده و نه تنها ذرات ریز و حاصلخیز خاک را هدر میدهد، بلکه به سبب رو بازکردن ریشه گیاهان و یا پوشاندن قسمت هوایی گیاهان با مواد معلق در هوا، باعث ازبین رفتن آن ها میشود.
خشک شدن لایههای سطحی خاک به علت کمی آب، آن ها را در خطر فرسایش باد قرار میدهد.
عوامل موثر در فرسایش بادی:
- درصد رطوبت خاک
- سرعت باد
- وضعیت قسمت سطحی خاک
- خصوصیات کلی خاک
کنترل فرسایش بادی: کنترل فرسایش بادی شامل روش هایی زیر می باشد.
- مرطوب نگه داشتن خاک
- زبر و خشن نمودن سطح خاک
- داشتن پوشش گیاهی
کشت نوارهای نباتی و ایجاد بادشکنها عمود بر جهت وزش باد از روش های موثر پیشگیری برای فرسایش بادی به حساب میآید. اغلب روش های به کار رفته ضمن اینکه جهت مبارزه با اثر باد استفاده میشود، در واقع تا حد زیادی برای کنترل درصد خاک نیز عمل میکنند. فرسایش خاک نه تنها امروزه بلکه در طی قرن ها، یکی از خطرات جدی و تهدید کننده رفاه و آبادی هر جامعه بوده است. تردیدی نیست پیشرفت و دوام کشاورزی شایسته ی به کار گرفتن روش هایی مناسب و موثر برای جلوگیری یا کم کردن میزان شسته شدن و هدر رفتن خاک میباشد.
فرسایش آبی:
دقت داشته باشید که آب خود به تنهایی از مهمترین عوامل فرسایش شناخته شده است. باران، رودخانه و جوی ها، همگی خاک را خراشیده و با خود حمل میکنند و همچنین امواج دریا و دریاچه ها موجب فرسایش سواحل میشوند.
نحوه کنترل فرسایش آبی:
بطور کلی هر روشی مثل ایجاد شخم های سطحی و عمق و اضافه کردن مواد آلی خاک که قدرت جذب آبی خاک را افزایش دهد، هدر رفتن سطحی آب را می کاهد.
انتخاب نوع گیاهان زراعی در کنترل فرسایش اثر زیادی دارد. بالا نگه داشتن سطح حاصلخیزی خاک خود یک نوع اقدام محافظتی در مقابل فرسایش بوده، چون تحت این شرایط رشد زیاد گیاهان، علاوه بر بهتر کردن قابلیت نفوذ آب خاک، پوشش گیاهی و مواد آلی خاک را بطور چشمگیری افزایش میدهند. باید بدانیم که با دقت در انتخاب روشهای کشت و زراعت و روش انجام آن ها میتوان با فرسایش خاک مبارزه کرد. چنان چه شیب زمین تا مسافت زیادی ادامه داشته باشد، بهتر است که گیاهان کرتی مثل ذرت با گیاهان پوششی مانند گندم و جو بطور یکی در میان کاشته شوند، تا ازاین طریق از شتاب گرفتن آب جلوگیری شود. این روش کشت را اصطلاحا کشت نواری گفته و اثرات کاملا مثبتی در حفاظت از خاک دارد.
تغییرات دما
در فرسایش زمین، گذشت زمان غیرقابل تشخیص بوده و تغییرات بسیار کم یا بسیار آهسته در مدت طولانی به طور تدریجی اهمیت پیدا میکند.
به طور مثال میتوان به ورقه ورقه شدن و شکاف برداشتن سنگها و صخرهها بر اثر تغییر درجه حرارت هوا نام برد.
تغییرات سریع درجه حرارت روز و شب فقط روی سطح صخرهها تأثیر گذاشته و این در حالی است که تغییرات آرام بین زمستان و تابستان تا اعماق بیشتری نفوذ میکند.
هنگامی که تغییرات درجه حرارت همراه با یخبندان باشد، بر اثر گسترش حجم آب در بین شکافها و درزها اثر خردکنندگی آن بسیار افزایش مییابد.
موجودات زنده
برخی از انواع موجودات مثل جلبکها و گلسنگها، باعث شکسته شدن سنگها شده اما باید بدانیم که بیشترین تاثیر موجودات زنده، ایجاد اختلالاتی است که باعث سرعت بخشیدن به اثر عواملی دیگر است.حیوانات با پا گذاشتن بر روی سنگ و خاک باعث شکسته شدن آنها شده بنابراین باعث تسهیل در حمل آنها را توسط آب یا باد میشوند.
شایان ذکر است کرم خاکی و موریانه نیز موجب به هم خوردن و افزایش هوادیدگی و اکسیداسیون خاک شده و در نتیجه باعث سرعت بخشیدن پدیده تبدیل صخرههای مقاوم به خاک قابل فرسوده شدن می شوند.
فرسایش تشدیدی
فعالیت های غیر کشاورزی بشر که باعث تشدید پدیدههای فرسایش میشوند در مقیاس جهانی از اهمیت کمی برخوردارند.
ما کوهها را برای استخراج سنگ و سنگ آهن حفاری میکنیم، ما در یک جا زمین را گود کرده و در جای دیگر گودی را پر میکنیم ولی این دخالت ها در قسمت بسیار کوچکی از سطح کره زمین انجام میشود. از طرف دیگر کشاورزی در چنان سطح گسترده ای انجام میشود که چنین فعالیتهایی بهطور بسیار بارز سرعت فرایندهای فرسایشی را تغییر داده و متاسفانه می توان گفت که تقریباً تمامی عملیات کشاورزی در جهت افزایش فرسایش عمل میکنند. هر زمان که پوشش گیاهی از روی زمین حذف و زمین لخت شود؛ درخت کمتری وجود دارد که سرعت باد را کاهش دهد که درنتیجه باعث افزایش فرسایش بادی می شود. هم چنین گیاه کم تری وجود دارد که قطرات باران را جذب کند و بنابراین فرسایش بارانی زیادتر خواهد شد، روان آب سطحی زیادتری جریان مییابد و نهرها و رودخانهها قوی تر شده و در نهایت حیوانات اهلی صخره و خاک را بیشتر خرد میکنند. اما همواره انسان با شخم زدن زمین بسیار سریع تر از حیوانات حفار باعث به هم خوردن و هوادیدگی خاک میشود.
فقط اعمال خیلی استثنایی و کمی وجود دارند که ممکن است دخالت بشر بتواند باعث کاهش فرسایش طبیعی شود مانند وقتی که صحراها احیا میشوند، نواحی خشک به وسیلهٔ آبیاری معتدل گردند و یا جنگلها ایجاد شوند که سطح کل آنها در مقایسه با سطحی که در آن فعالیتهای بشر موجب افزایش فرسایش میگردد بسیار ناچیز است.
نکته: فعالیت های انسانی، نرخ فرسایش را تا ۳۰ برابر افزایش داده است.
از جمله عوامل فرآیندهای فیزیکی فرسایش کننده خاک عبارتند از:
- رودخانه ها: فرسایش جریانی، به علت جریان مداوم آب در طول یک مسیر اتفاق می افتد.
- بارش و روان آب های سطحی: بارش و روان آب های سطحی که حاصل همین بارش ها ست چهار نوع فرسایش چکه ای، ورقه ای، لعابی و کوهی را بوجود می آورند.
- باد: فرسایش بادی یک نیروی بزرگ زمین شناسی بوده که در نواحی خشک و نیمه خشک اتفاق می افتد.
- سیل: در سیل های بزرگ، به دلیل حجم بالای آب گرداب هایی تشکیل می شوند با سرعتی بالا.
حرکت جرم:
این جابجایی بیشتر به دلیل حرکت صخره و رسوبات روی یک سطح شیب دار به دلیل جاذبه زمین اتفاق می افتد. همچنین از عوامل تاثیر گذار بر فرسایش خاک به موارد زیر می توان اشاره داشت:
- ترکیبات و ساختار خاک
- آب و هوا
- توپوگرافی
- پوشش گیاهی
از عوامل انسانی تاثیر گذار بر فرسایش خاک نیز به قطع درختان، فعالیت های کشاورزی، تغییرات اقلیمی و جاده سازی و شهرنشینی می توان اشاره کرد. فرسایش خاک باعث اثرات زیست محیطی خواهد شد که از جمله ی آن هامیتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- گرد و غبار
- ایجاد رسوب در اکوسیستم آبزیان
- نابودی زمین ها
شناخته شده ترین و تاثیر گذارترین روش برای جلوگیری از فرسایش خاک، افزایش پوشش های گیاهی بوده که به جلوگیری از فرسایش آبی و بادی کمک می کند. روشی دیگر برای جلوگیری از فرسایش، استفاده از بادشکن است که ردیفی از درختان و درختچه هایی است در طول لبه های زمین های کشاورزی برای مانع شدن در برابر باد است. متاسفانه کشور ایران در فرسایش خاک در دنیا رتبه اول را به خود اختصاص داده که حدود ۱۵ میلیون تن خاک فرسایش شده دارد. برای درک و اهمیت این موضوع به سیل های ٢۵ سال اخیر استان گلستان و مقایسه آن با سیل اخیر نگاهی می اندازیم.
در طول یک بازه ٢٥ ساله شاهد بیش از ١٢٠ سیل بزرگ و کوچک در استان گلستان بوده ایم و این بدین معناست که به طور متوسط سالانه حدود ٥ سیل در این استان جاری شده است.
سیل مرداد سال ٨٠ حدود ٥٠٠ کشته بر جای گذاشت که بر اساس اعلام سازمان ملل متحد رتبه یک تلفات انسانی سیل در جهان را به دست آورد. با این وجود سیلهای ویرانگر و خسارت بار استانهای شمالی همچنان ادامه دارد و حالا برخی از چهرههای فضای مجازی به موضوع سیل تخصصیتر پرداخته و نوشتهاند که سیل فراتر از بلایی آسمانی است. آن ها در پستهای مختلف نوشتهاند که سیلهای ویرانگر شمال بر اثر دخالتهای انسان در طبیعت رخ داده است. به طور خلاصه می توان گفت که نابودی جنگلها و فرسایش شدید خاک باعث سیلهای ویرانگر شمال شده است چون با کاهش شدید پوشش گیاهی آب به آسانی حرکت کرده و باعث به وجود آمدن سیلابهای خطرناک میشوند. آمارهای موجود نشان دهنده ی این است که در ٧٠ سال گذشته ٢٠ میلیون هکتار جنگل ایران به ١٤ میلیون هکتار کاهش داشته است. در این میان گزارش سازمان جنگلها نشان میدهد که سالانه ٦٠٠ هکتار از جنگلهای شمال ایران نابود میشود و ٢٠٠ هزار هکتار از جنگلهای شمالی بر اثر آتش سوزی در ٤٠ سال گذشته از بین رفتهاند. حالا این گزارشها نشان میدهد که متأسفانه ٤٢ درصد از جنگلهای شمال رو به نابودی هستند. جالب است که بدانید ایران با بحرانی بزرگتر از بحران آب روبرو است و آن بحران فرسایش خاک است. طبق گفته ی عیسی کلانتری، رئیس سازمان محیط زیست ایران رتبه اول فرسایش خاک در جهان را داراست. در ایران انواع فرسایش خاک به اندازهای شدید است که میانگین عمق خاک را به ٣٠ سانتی متر رسانده است. این در حالی است که میانگین عمق خاک در جهان حدود ٣ متر است.
عمق فاجعه را آنجا میتوان درک کرد که برای تشکیل یک سانتی متر خاک بین ٣٠٠ سال تا چند میلیون سال زمان لازم است. درنتیجه اگر بتوان با راهکارهای تقریباً فوری راهی برای غلبه بر بحران آب پیدا کرد، موضوع بحران خاک را به این راحتی نمیتوان حل کرد. شایان ذکر است که فرسایش خاک بر اثر نابودی سریع پوشش گیاهی رخ داده و در واقع جنگل خواری و ویلاسازی در شمال کشور یکی از عوامل مهم سیل در این منطقه به شمار میآیند. به جز این، تجاوز به حریم رودخانهها یکی دیگر از عوامل طغیان سیل در شمال ایران معرفی شده است. بر اساس آمار شرکت منطقهای آب گلستان، بیشتر از ١١٨٠ مورد تجاوز به حریم رودخانههای منطقه گزارش شده است که تنها چیزی حدود ٣٣٠ مورد آن به دستگاه قضائی ارجاع داده شده است. برای حل مشکل نابودی پوشش گیاهی در شمال ایران، کارشناسان، عملیات آبخیزداری را توصیه میکنند که به نوعی تثبیت خاک و تقویت پوشش گیاهی محسوب میشود. برآوردها حاکی از آن است که چیزی حدود ٤٠٠ میلیارد تومان پول برای عملیات آبخیزداری استان گلستان مورد نیاز است اما تنها حدود ٦٠ میلیارد تومان از این بودجه تأمین شده است. یا نمونه ای دیگر از تأثيرگذاری فرسایش خاک بر محیط زیست را در استان اصفهان شاهد هستیم که بر خلاف بارشهای کمنظیر، آبی به سد و تالاب گاوخونی نمیرسد.
کلمات کلیدی: ( مراحل فرسایش خاک ، مبارزه با انواع فرسایش ، انواع فرسایش )