(درصد جوانه زنی بذر – پوسته بذر – خواب بذر – سلامت بذر – عمر بذر)
به هر ماده یا اندام از گیاه که موجب تکثیر جنسی گیاه می گردد بذر گفته می شود.
قسمت های تشکیل دهنده بذر به صورت زیر می باشد:
- پوسته
- بافت ذخیره مواد غذایی
- جنین تشکیل یافته
پوسته بذر
وظایف پوسته بذر به شرح زیر می باشد :
- حفاظت بافت ذخیره و جنین
- کنترل تبادل مواد بین جنین و محیط خارج
- کنترل جوانه زنی بذر
در صورت آسیب به پوسته بذر قدرت حیاتی بذر نیز کاهش می یابد. ضخامت و مقاومت فیزیکی پوسته بذر در گیاهان مختلف می باشد. پوسته بعضی از بذرها در مقابل نفوذ آب و هوا مقاومت از خود نشان می دهد و یا قسمت های مختلف بذر دارای مواد بازدارنده متابولیسم جنین هستند.
خواب بذر
بذرهایی که زنده هستند گاهی به دلایل مختلف در شرایط مساعدی از
- تهویه
- حرارت
- رطوبت
قادر جوانه زنی نیستند. به این نوع بذرها به اصطلاح بذرهای در خواب گفته می شود. برای جوانه زنی این بذرها باید آنها را در شرایط خاصی قرار داد. بذرهای گیاهان مرتعی و علفهای هرز جزو این دسته محسوب می شوند.
به طور کلی علف های هرز هنگامی که جوانه بزنند قابل کنترل هستند. وجود خواب در بذر علفهای هرز موجب اشکال در کنترل آنها می شود. در گیاهان زراعی مانند یونجه و توتون نیز خواب بذر نیز قابل مشاهده می باشد که این ویژگی در این گیاهان موجب ضرورت مصرف مقدار بیشتری می شود.
خواب بذر همیشه صفت نامطلوبی محسوب نمی شود. خواب بذر گیاهان بومی مراتع طبیعی و علف های هرز موجب سازگاری این گیاهان با شرایط محیط رشد می شود. برای مثال وجود خواب در گیاهی مانند سیب زمینی برای جلوگیری از رشد جوانه در دوره انبارداری ضروری می باشد. به وسیله خیساندن بذر در آب می توان خواب بذر را از بین برد.
بافت های ذخیره ای بذر
معمولا لپه ها در گیاهان دولپه و اندوسپرم در گیاهان تک لپه بافت های ذخیره ای بذرها را تشکیل می دهند.
قسمت اعظم مواد ذخیره‌ای بذر از مواد زیر تشکیل می شود:
- کربوهیدرات‌ها
- پروتئین‌ها
- چربی‌ها
اهمیت بافت های ذخیره ای بذر به صورت زیر می باشد:
- در قدرت سبز شدن بذر و مقاومت آن و شرایط نامطلوب
- اندازه گیاهچه
بذر قبل از اینکه بتوانند مواد غذایی را از خاک دریافت کند ناچار است که از موادغذایی ذخیره خود استفاده نماید.
جنین بذر
به گیاه کوچکی که بعد از رشد به گیاه بالغ تبدیل می شود جنین نامیده می شود. در راس جنین، ساقه چه که شامل جوانه برگ ها و میثم انتهایی می‌باشد قرار دارد و در انتهای دیگر آن ریشه چه می باشد. بذرهای کوچک آسیب دیده یا با ذخیره غذایی نامتعادل تولید گیاهچه ظریفی در مزرعه می کنند که حساسیت آنها نسبت به بیماری ها زیاد بوده و تلفات بالایی داشته و عملکرد پایینی دارند.
کیفیت های ضروری بذر
کیفیت های ضروری بذر شامل موارد زیر می باشد:
- درصد جوانه زنی بذر
- سلامت بذر
- بلوغ بذر
- اندازه بذر
- عمر بذر
- خلوص فیزیکی و ژنتیکی بذر
درصد جوانه زنی بذر
بررسی درصد جوانه زنی بذر در آزمایشگاه ابتدایی ترین روش ارزیابی کیفیت بذر می باشد که در آن بذرهایی که دارای قوه نامیه با خوبی باشند، به راحتی در آزمایشگاه بین ۹۰ تا ۱۰۰ درصد جوانه میزنند.
معیار بهتری برای ارزیابی کیفیت بذر، سرعت جوانه زدن بذر می باشد. هرچه زمان جوانه زدن بذر کمتر باشد کیفیت بذر بیشتر می باشد. بذرهای با کیفیت پایین به سرعت به بیماری های مختلف گیاهان دچار می شوند.
یکی از عواملی که موجب کاهش درصد سبز شدن بذر می شود، بستر نامساعد می باشد. بذرهای تولید شده در کشت دیم نسبت به بذرهای تولید شده تحت کشت آبی از کیفیت کمتری برخوردار می باشند .همچنین بذرهایی که در خواب به سر می‌برند، درصد جوانه زدن و سبز شدنش آنها نیز کاهش می یابد.
شرایط لازم برای جوانه زدن بذر به صورت زیر می باشند:
- رطوبت
- اکسیژن
- حرارت
- نور
رطوبت
میزان رطوبت لازم برای جوانه زدن گیاهان مختلف به شرح زیر می باشد:
- در ذرت خوشه‌ای و ارزن رطوبت ۲۶ درصد
- در گندم و جو رطوبت ۴۵ تا ۵۰ درصد
- در لوبیای روغنی رطوبت ۷۵ درصد
رطوبت مناسب برای سبز شدن و جوانه زدن بذر ها معمولاً از ۲۵ تا ۱۰۰ درصد از کل آب قابل استفاده گیاه در خاک می باشد.
اکسیژن
اکسیژن برای جوانه زدن گیاه ضروری می باشد. به همین منظور بذرهایی که در خاک های اشباع از آب یا خیلی عمیق کاشته شده باشند ممکن است اکسیژن کافی به آنان نرسیده و جوانه نزنند. اکسیژن محلول در آب برای جوانه زدن بذر برنج و گیاهان آبزی که نیاز به اکسیژن کمی دارند کافی می باشد .
حرارت
بسیاری از بذور برای جوانه زدن نیازمند حرارت بین ۱۵ تا ۳۰ سانتیمتر می باشند. به طور کلی، گیاهان سرمادوست به درجه حرارت کمتری برای جوانه زنی و سبز شدن نسبت به گیاهان گرمادوست نیاز دارند. حرارت مناسب برای جوانه زدن گندم حدود ۲۰ درجه سانتیگراد و برای لوبیای روغنی و توتون ۲۵ درجه سانتیگراد می باشد.
نور
بذر بسیاری از گیاهان زراعی در نور یا تاریکی جوانه میزنند. درصد جوانه زنی بعضی از گیاهان مانند توتون، تنباکو و علفهای مرتعی تحت تاثیر نور افزایش می یابد. به طور کلی نور قرمز برای از بین بردن خواب بذرها مناسب می باشد.
سلامت بذر
برای سبز شدن بذر، سلامت بذر و کامل بودن بذر از اجزای تشکیل دهنده به شدت ضروری می باشد. در صورت آسیب بذر طی عملیات برداشت، درصد سبز شدن آن به شدت کاهش می یابد و گیاهچه ضعیفی به وجود می آید. در نتیجه گیاهچه های ضعیف، نسبت به عوامل نامساعد محیطی و امراض به شدت حساس می‌باشند .
بلوغ بذر
درصد جوانه زدن بذر هایی که بلوغ جنین آنها کامل نیست، پایین می باشد. علاوه بر این درصد سبز شدن درصد سبز شدن بذرهایی که جنین بالغی دارند و قبل از رسیدگی فیزیولوژیک برداشت شده باشند نیز پایین می باشد.
اندازه بذر
بذرهای درشت نسبت به بذرهای کوچک تر دارای جنین بزرگتر، مواد ذخیره بیشتر و قدرت سبز شدن بیشتری می باشند. بذرهای بزرگتر گیاهچه های بزرگتری تولید نموده و در نتیجه این گیاهچه ها در برابر تنش های محیطی و بیماری‌ها مقاوم تر می‌باشند.
عمر بذر
حداکثر عمر بذر گیاهان زراعی در بهترین شرایط نگهداری ۲۵ سال می باشد. لازم به ذکر است که بذر چاودار و محصولات روغنی و بذرهای حاوی مواد اکسید شونده پس از چندین سال از قوه نامیه آنها کاسته می شود. عمر بذر ذرت نسبت به بذرهای گندم، جو و یولاف کمترمی باشد. به طور کلی هر چه بذر مسن تر باشد درصد جوانه زدن و سبز شدن و قدرت رشد گیاهچه آن کاهش می یابد.
شرایط نگهداری بذر بسیار مهم می باشد. در شرایط حرارت های بالا و مخصوصاً حالت های مرطوب نگهداری، قدرت رشد گیاهچه و جوانه زدن بذرها بسیار پایین می آید.
شرایط مناسب برای نگهداری بذر به صورت زیر می باشد:
- محیطی بدون اکسیژن
- دارای رطوبت پایین
- حرارت ۵- تا ۵+ درجه سانتیگراد
در صورت آلوده بودن بذر به آفات و عوامل بیماری لازم است که بذر قبل از ذخیره در انبار ضدعفونی شود. همچنین در نواحی سرد قوه نامیه بذر بیشتر حفظ می شود.
خلوص فیزیکی و ژنتیکی بذر
بذری که پس از خرمن کوبی به دست می آید ممکن است دارای ناخالصی هایی مانند بقایای گیاهی، گرد و خاک، بذر های شکسته و یا آف زده، تخم حشرات، اسپور بیماریهای گیاهی، بذر علفهای هرز و حتی بذرهای سایر محصولات باشد.
هرچه میزان ناخالصی ها بیشتر باشد، ارزش آن بذر کمتر خواهد بود. این گونه ناخالصی ها را می توان تا حدی به وسیله ماشین های تمیز کننده بذر جدا نمود .
از طرفی هرچه این ناخالصی‌ها از نظر اندازه، وزن مخصوص و سایر مشخصات فیزیکی به بذر نزدیک تر باشند، جدا کردن آنها مشکل تر خواهد بود.
همچنین ارزش بذر بستگی زیادی به خلوص ژنتیکی آن دارد. برای اطمینان از خلوص ژنتیکی بذر می بایستی از بذرهای اصلاح شده ای که توسط موسسات اصلاح بذر تهیه می شوند، استفاده نمود.
(درصد جوانه زنی بذر – پوسته بذر – خواب بذر – سلامت بذر – عمر بذر)
(فروشگاه آنلاین بهرویش همیار کشاورزان)
