گندم قدیمی ترین و پرمصرف ترین غلات روی زمین است. در کنار آرد گندم از گندم در نشاسته، مالت، دکستروز، گلوتن و الکل استفاده می شود. کاشت گندم در همه مناطق از سطح دریا گرفته تا ارتفاعات انجام میگیرد. کاشت گندم بیش از ده هزار سال در روی زمین انجام میگرفته و در طیف متنوعی از اقلیم و خاک رشد می کند.
گندم با نام علمی Triticum Gramineae گیاهی تک لپه، علفی و یکساله از تیره غلات است. ریشه افشان دارد و عمق فعالیت این ریشه ها معمولا در حدود ۳۰ سانتی متر است. در شرایط مناسب تا عمق ۱٫۵ متری هم نفوذ می کنند و آب و مواد غذایی مورد نیاز گیاه را جذب می کنند.
ساقه گندم بند بند و توخالی و استوانه ای شکل است و دسته های فیبری که درون ساقه وجود دارد موجب استحکام آن می شود و ساقه را در برابر ورس یا خوابیدگی محافظت می کند. در روی هر ساقه ۷ تا ۸ برگ که از محل گره به ساقه متصل هستند خارج می شود و در انتهای هر ساقه هم یک سنبله وجود دارد.
سنبله یک محور اصلی دارد و روی این محور سنبلک ها یا سنبلچه ایجاد می شود که هر یک ۳ تا ۵ گل دارند. پس از لقاح معمولاً دو گل در هر سنبلچه بارور و تبدیل به دانه می شود. هر سنبلچه هم شامل یک مادگی یا تخمدان تک سلولی و سه پرچم است.
بذرهای گندم تخم مرغی شکل و در دو انتها گرد هستند که یک انتها محل خروج جوانه و در انتهای دیگر دسته ای کرک ظریف وجود دارد.
گندم در برخی نژادهای ریشک هایی دارد که رنگ، اندازه و شکل آن ها در نژادهای مختلف متفاوت است. ریشک ها نقش فیزیولوژیکی مهمی در شرایط نامساعد محیطی دارند. دارای کلروپلاست و روزنه هستند و عمل فتوسنتز را بخوبی انجام می دهند و باعث بالا رفتن مقاومت گندم در برابر گرما و خشکی می شود.
گندم بهار و زمستانه
هزاران نوع گندم وجود دارد، ولی از نظر فصل کاشت گندم به دو گروه اصلی گندم زمستانه و گندم بهاره تقسیم می شود. کاشت گندم زمستانه در پاییز کاشته می شود و در تابستان برداشت می شود. کاشت گندم بهاری در اوایل بهار، بعد از گذر از فصل یخبندان کاشته می شود و در اواخر تابستان برداشت می شود. گندم های زمستانه در طول زمستان به حالت خفته در می آیند و این باعث می شود تا در اثر یخبندان ها آسیب نبیند.
با شرح مختصری که در مورد گندم و گیاه شناسی گندم داشتیم می خواهیم در ادامه مقاله به مراحل کشت گنذم بپردازیم.
همانطور که می دانید قبل از کاشت گندم باید زمین را آماده کرد.
مراحل آماده سازی زمین برای کاشت گندم شامل موارد زیر است:
• آبیاری قبل از شخم
• شخم زمین
• کودپاشی و مخلوط کردن کود با خاک
• بذرپاشی
• آبیاری
آبیاری قبل از شخم و شخم زمین
برای کاشت گندم قبل از شخم اولیه زمین را آبیاری می کنند تا خاک نرم و عملیات شخم راحتر انجام شود. وقتی شروع به شخم می کنند که اصطلاحاً رطوبت خاک مزرعه به حالت گاورو رسیده باشد. در غیر اینصورت شخم زدن باعث می شود خاک به کلوخه تبدیل شود. حالت گاورو به زمانی گفته می شود که خاک نه آنقدر رطوبت دارد که به ادوات کشاورزی بچسبد و نه آنقدر خشک است که با شخم از هم جدا شود. زمین های رسی در مدت زمان بیشتری نسبت به زمین های شنی به حالت گاورو در می آیند. شخم در این مرحله علاوه بر اینکه خاک را نرم و یکدست می کند، از رشد علف های هرز نیز جلوگیری می کند.
علاوه بر این خلل و فرج خاک را بیشتر می کند و هوا و رطوبت بهتر در خاک نفوذ می کند و خاک مقدار بیشتری می تواند آب در خود ذخیره کند. همچنین محیط مناسبی برای فعالیت میکروارگانیسم ها فراهم می شود.
کودپاشی
قبل از اضافه کردن کود به خاک لازم است آزمون خاک انجام شود تا با توجه به بافت خاک و وضعیت خاک مزرعه و پتانسیل آن از کودهای شیمیایی پایه (NPK) استفاده کنند. بعد از کودپاشی، با ادوات کشاورزی مثل دیسک، کود را با خاک مخلوط می کنند.
با دیسک زدن کود به عمق خاک می رود و در ناحیه ریشه قرار می گیرد و ریشه براحتی می تواند کود را جذب کند. بهتر است کود را تا عمق ۳ تا ۵ سانتی متری با خاک مخلوط کرد تا براحتی در دسترس بذر قرار گیرد.
مقدار توصیه شده کود فسفاته برای کاشت گندم را در خاک های سنگین در ۳ مرحله می توان مصرف نمود. ۳/۱ به صورت پایه (خاک کاربرد) – ۳/۱ به صورت سرک در مرحله پنجه دهی گندم و ۳/۱ به صورت سرک دوم در مرحله ساقه رفتن و حدوداً نزدیکی ظهور خوشه توصیه می شود.
۴/۱ کود اوره را به صورت پایه و ۴/۱ در حدود پنجه زنی و ۴/۱ در مرحله تشکیل ساقه و ۴/۱ در مرحله ظهور خوشه در اختیار گیاه قرار می دهند. ازت از عوامل اصلی در افزایش پروتئین گندم است و افزایش پروتئین گندم کیفیت نانوایی آن را افزایش می دهد. زمان مصرف کود ازته در تعیین مقدار پروتئین گندم حائز اهمیت است. اگر کود ازته قبل از گلدهی جذب گیاه شود میزان محصول را افزایش می دهد و اگر بعد از گلدهی جذب گیاه شود پروتئین بذر را افزایش می دهد. در واقع کیفیت بذر تولیدی بالا می رود.
بنابراین دادن کود ازته بعد از گلدهی کیفیت محصول و درصد پروتئین را افزایش می دهد که این کار را می توان با محلول پاشی کود اوره نیز انجام داد.
در مورد کودهای پتاسه اگر آزمون خاک نشان از کمبود پتاس خاک داشت در حد نیاز گیاه کود پتاسه را به خاک اضافه می کنند. پتاسیم در بهبود کیفیت محصول و افزایش عملکرد و محافظت گیاه در برابر عوامل نامساعد محیطی نقش دارد. تحمل گیاه را به شوری و کم آبی، آفات و بیماری ها افزایش می دهد و راندمان آب آبیاری و کودهای ازته را بالا می برد و همچنین عمل فتوسنتز را بهبود می بخشد.
از عناصر کم مصرف مثل آهن، روی، مس، منگنز و … زمانی استفاده می شود که گیاه دچار کمبود این عناصر باشد. این عناصر بصورت سولفات روی، سولفات آهن، سولفات مس و سولفات منگنز در دسترس گیاه قرار می گیرد.
بذرپاشی
یکی از اصلی ترین مراحل کاشت گندم انتخاب بذر مناسب است. بذرهایی باید انتخاب شوند که در برابر بیماری, علف های هرز و آفات مقاومت کنند و همچنین کیفیت محصول تولیدی بالا باشد. ارقامی را انتخاب می کنند که تحمل خوبی در برابر بیماری زنگ زدگی برگ و ساقه دارند. زنگ زدگی ساقه یک بیماری ویرانگر گندم است که خسارت شدیدی به محصول وارد می کند.
قابل ذر است که گند دارای دو گونه است. گندم هایی که برای تولید آرد کاشته می شوند از نوع معمولی هستند و گندم های دوروم که در تهیه ماکارونی استفاده می شوند. بنابراین قبل از کاشت باید هدف از کاشت آن ها تعیین شود. یک بذر خوب باید سالم و بدون شکستگی باشد، عاری از علف های هرز باشد و مهمتر از همه از خلوص ژنتیکی و قوه نامیه بالایی برخوردار باشد.
لازم است بذر قبل از کاشت ضدعفونی شود تا از شیوع بیماری های قارچی مثل سیاهک جلوگیری شود. استفاده از سموم قارچ کش برای ضدعفونی بذر توصیه می شود. بذرها را بخوبی با سم آغشته می کنند. مقدار سم معمولاً ۲ در هزار استفاده می شود. برای ضدعفونی بذر معمولاً از سموم کاربوکسین تیرام، تربادینمول، دیکونازول و کاربندازیم استفاده می شود.
آبیاری
زمانی که عملیات بذرپاشی به اتمام رسید، زمین را آبیاری می کنند. آبیاری باید بصورتی انجام شود که با سرعت ملایم و بطور یکنواخت در همه جای زمین توزیع شود تا باعث جابجایی بذور و شستشوی خاک نشود. معمولاً از آبیاری بارانی استفاده می شود. در غیر اینصورت زمین را بر اساس شیب آن قطعه بندی می کنند. هر چه خاک سبکتر و شیب زمین بیشتر باشد طول نوارهای و قطعات زمین را کمتر در نظر می گیرند.
روش های کاشت گندم
روش های کشت گندم به مساحت و شیب زمین بستگی دارد. بطور کلی روش های کشت گندم عبارتند از:
۱- روش کشت بر روی پشته های بلند:
در این روش ۲ الی ۳ ردیف بذر بر روی پشته های بلند و عریض می کارند. عرض این پشته ها ۴۵ تا ۷۰ سانتی متر، فاصله پشته ها ۱۵ تا ۲۰ سانتی متر و ارتفاع آن ها ۱۲ تا ۲۰ سانتی متر در نظر گرفته می شود. این روش بیشتر در کشورهای توسعه یافته انجام می شود.
از مزایای این روش می توان به افزایش تولید، کاهش فرسایش آبی، جلوگیری از ایجاد غرقاب و در نتیجه کاهش ورس یا خوابیدگی، افزایش میزان سبز شدن بذر و یکنواختی مزرعه، کاهش مصرف علفکش ها، جلوگیری از سله خاک، استفاده کمتر از بذر و سهولت آبیاری، اشاره کرد. همچنین از این پشته ها می توان در کشت های بعدی هم استفاده کرد.
۲- روش نواری:
این روش در زمین هایی با شیب مناسب قابل اجراست. نیازی به ایجاد جویچه برای آبیاری نیست و کاشت با ماشین های بذرکار انجام می شود.
۳- روش خطی یا فارویی:
در این روش با استفاده از دستگاه فاروئر در زمین جوی و پشته هایی کم عرض (۱۰ تا ۱۵ سانتی متر) و کم عمق (۱۰ تا ۱۵ سانتی متر) ایجاد می کنند. در این روش بذرپاشی بصورت تصادفی و کنترل نشده انجام می شود و در روی جوی ها و پشته ها بذر پاشیده می شود و بوته ها در همه جا می توانند رشد کنند. در نتیجه بذرهای درون جوی ها از غذا و رطوبت کافی بهره مند نمی شوند و گیاهان ضعیفی را تولید می کنند.
۴- روش کرتی:
این یک روش سنتی است و در زمین هایی اجرا می شود که سطح کم، شیب نامناسب و آب کمی دارند. در این روش پس از عملیات شخم، بذرپاشی انجام می شود و بذر را با دیسک با خاک مخلوط می کنند و با کمک مرزبند مرزهایی ایجاد می کنند. عملیات داشت و برداشت به دلیل وجود مرز و کرت با ماشین آلات ممکن نیست. در این روش بخوبی از کل زمین استفاده نمی شود و هدر روی آب و خاک زیاد است.