خاک ها طی فرایند هوازدگی سنگها بوجود می آیند و همه آن ها دارای مقداری نمک هستند. منظور از شور شدن خاک این است که خاک از حالت طبیعی با املاح متادل به یک خاک شور یا سدیمی تبدیل گردد. این امر به دلیل افزایش غلظت نمک در محلول خاک ایجاد می شود. همزمان با این فرایند، EPS خاک نیز ممکن است افزایش یافته و خاک سدیمی یا شور- سدیمی شود.
هدف از كنترل شوري خاك، جلوگيري از تخريب خاك توسط شوري و اصلاح خاك هاي شور است. آب رودخانه یا آبهای زیرزمینی مورد استفاده در آبیاری حاوی نمکی است که پس از تبخیر آب، در خاک باقی می ماند. روش اصلی کنترل شوری خاک، شستشوی خاک با آب آبیاری و زهکشی از طریق سیستم تخلیه مناسب است. غلظت نمک آب زهکشی معمولاً ۵ تا ۱۰ برابر بیشتر از آب آبیاری است، بنابراین صادرات نمک با واردات نمک مطابقت دارد و انباشت نمی شود.در این مقاله راه های اصلاح خاک های شور و سدیمی را مرور میکنیم.
از مهمترین عوامل موثر در شوری خاک می توان به موارد زیر اشاره کرد:
– آب آبیاری
– تبخیر آب و بجا ماندن نمکها در سطح خاک
– آب های زیرزمینی
روش های مبارزه با شوری خاک
روش های مختلفی وجود دارد که می توانید برای جلوگیری از شوری خاک یا مدیریت مشکلات شوری، از آنها استفاده کنید. در زیر به برخی از مهمترین روش های مبارزه با شوری خاک اشاره می کنیم:
۱٫ یک محصول متناسب با شرایط موجود در زمین کشت کنید.
به عنوان مثال، بهتر است از کاشت یک محصول حساس به نمک خودداری کنید. در خاک هایی که میزان نمک بالایی دارند می توان محصولاتی کشت کرد که تحمل شوری را دارند.
مهمترین گیاهانی که تحمل شوری را دارند عبارتند از: گل آفتابگردان، چاودار، کتان، جو، چغندرقند. این محصولات را می توان جایگزین محصولات حساس به شوری مانند لوبیا، سویا، ذرت و نخودفرنگی و … کرد.
علاوه بر این موارد زیر را نیز در نظر بگیرید:
• شرایط موجود در مزرعه: پارامترهایی مانند جهت باد و تابش خورشید ممکن است بر مصرف آب محصولات زراعی تأثیر بگذارد را در نظر بگیرید.
• تاریخچه کشاورزی مزرعه: آیا نمک ها در طی یک محصول قبلی در خاک انباشته شده بودند؟
• کیفیت آب آبیاری: کیفیت آب منبع موجود را بررسی کنید.
• چه نوع نمکی وجود دارد و سطح کل نمک موجود در خاک به چه میزان است؟
• نوع سیستم آبیاری و توزیع آن: از چه نوع سیستم آبیاری استفاده می کنید؟
۲٫ نیاز آبیاری گیاه کشت شده را بدانید.
مقادیر آب آبیاری باید همزمان با مرحله رشد محصول باشد. همیشه باید آب، کمی بیشتر از مصرف محصول به زمین داده شود، تا شرایط شستشوی نمک در زیر ناحیه ریشه فراهم شود. خاک های سنگین تر به منظور جلوگیری از تجمع شوری نیاز به آبیاری بیشتری نسبت به خاکهای سبک دارند.
۳٫ فاصله مناسب بین آبیاری ها را حفظ کنید.
یکی دیگر از روش های مبارزه با شوری خاک این است که رژیم آبیاری و فواصل آبیاری را متناسب با شرایط خاک و مرحله رشد محصول تنظیم کنید. کاربردهای مکرر و کم عمق (سطحی) از آب، باعث تجمع نمک در ناحیه ریشه می شود. در حالی که تعداد دفعات کمتر، میزان آبیاری بیشتر در فواصل طولانی تر، نمک های ناحیه ریشه را شستشو می دهد.
۴- از انواع کودهای مناسب استفاده کنید.
نوع کود و مقادیر آنها باید مطابق با نیاز محصول و مواد مغذی موجود در خاک باشد. کودهای وجود دارد که حاوی مقداری نمک هستند که توسط گیاهان به مقدار زیادی جذب نمی شوند که این نمک ها تمایل به تجمع در خاک دارند از جمله این نمک ها می توان به کلریدها اشاره کرد.
۵- خاک خود را به صورت دوره ای آزمایش کنید.
تجزیه و تحلیل خاک نشانگر بهتری از محتوای نمک موجود در خاک است. در بسیاری از موارد تولیدکنندگان تنها پس از کاهش بازده یا کاهش کیفیت محصول، متوجه می شوند که مشکل شوری وجود دارد. یک روش عملی برای جلوگیری از ایجاد شوری زود هنگام، نمونه برداری از خاک، ۵ بار در طی یک دوره رشد ۸ ماهه است (یک آزمایش هر ۶ هفته یا بیشتر).
توصیه می شود حداقل یکبار تجزیه و تحلیل آب را نیز انجام دهید.
این آزمایشات حاکی از تغییر در محتوای خاک است و به شما امکان می دهد رژیم کود و آبیاری را در صورت لزوم تنظیم کنید. این ارزان ترین و عملی ترین روش برای پیگیری وضعیت شوری، حفظ کیفیت محصول و عملکرد در حد مطلوب است.
انجام شستشو با توجه به شرایط زراعی و مرحله رشد باید به دقت برنامه ریزی شود. در خاک های سبک که به راحتی تخلیه می شوند، تأثیر شوری روی محصول معمولاً ناچیز است. در خاکهای سنگین ممکن است، نفوذ آب و زهکشی با مشکل روبرو شود. در نتیجه باعث انباشت آب بیش از حد و عدم رسیدن هوا به ریشه می شود.
شستشوی خاکهای سنگین فرآیندی طولانی مدت است. بنابراین، هنگام کشت بر روی خاکهای سنگین، باید مراقبت بیشتری صورت گیرد تا اصلاً به شوری نرسید. یا حداقل زمانی که سطح نمکها نسبتاً کم است، مشکل را شناسایی کنید.
در صورت عدم موفقیت، در خاکهای سنگین تر نباید بیشتر از حداکثر مقدار آب قابل جذب توسط خاک، از آب استفاده شود. همچنین باید طولانی ترین فواصل ممکن بین آبیاری ها حفظ شود.
۶- کشت محصولات پوششی و بوته‌ای که تحمل شوری خاک را دارند.
گیاهان بوته‌ای به‌دلیل نگه داشت رطوبت خاک بویژه در ماه‌های گرم سال، می‌توانند تا حد زیادی شوری خاک را تثبیت کنند. این گیاهان پوششی و بوته‌ای عمدتاً عبارتند از علف سورگم، سودانی، ارزن سیبری، چاودار و جو. این گیاهان بهبودی در شوری خاک ایجاد نمی کنند و تنها میزان EC خاک را در همان سطح نگه می دارند.
۷- کشت گیاهان علفی چند ساله در مناطقی با شوری خاک زیاد
وقتی درجه شوری بالاتر از ۶٫۵ یا هفت است، رشد یونجه و علف‌های چند ساله در این مناطق امکان‌پذیر است. این گیاهان تحمل بیشتری به سطوح بالاتر شوری خاک دارند. این گونه‌ها در سطوح مختلف نمک امکان جوانه‌زنی را دارند، اما هزینه‌های بذر این گونه‌ها به میزان قابل توجهی بالاتر است.
باید توجه داشت که احیای خاک شور یک فرآیند طولانی مدت است. شاید چند دهه برای اصلاح خاکهای بیش از حد شور، زمان مورد نیاز باشد تا خاکهای شور به حالت طبیعی بازگردانده شوند.
راه های اصلاح خاک های شور و سدیمی
آبشویی: در اکثر مواقع اصلاح خاک های شور از طریق آبشویی میسر می شود. مشروط به اینکه از سیستم زهکشی مناسبی برخوردار باشد. در طی مراحل آبشویی برای اصلاح خاک های شور و سدیمی، باید دقت زیادی در جلوگیری از تخریب ساختمان خاک به عمل آورد. در طی این دوره، می توان گیاهانی از قبیل یونجه یا شبدر به عنوان کود سبز کشت کرد.
روش های مختلفی برای آبشویی وجود دارد که عبارتند از:
– آبشویی به روش غرقاب دائم
– آبشویی به روش غرقاب متناوب
– آبشویی به روش آبیاری بارانی
– آبشویی املاح محلول نیمرخ خاک بدون وجود سیستم زهکشی زیرزمینی (عمقی).
تحقیقات نشان می‌دهد که برخی از علوفه‌های چند ساله می‌توانند شوری خاک را کمتر کنند. اصلاح شوری خاک میتواند با برخی از گیاهان امکان‌پذیر شود. در مناطق بایری که امکان کشت محصولات کشاورزی وجود ندارد، رشد گیاهان علفی میتواند باعث بهبود کیفیت خاک از لحاظ میزان شوری شود.
باقی ماندن نمک در خاک مانند حالت وقوع خشکسالی است. نمک آب را آنقدر محکم نگه می‌دارد تا جایی که گیاه موفق به جذب آب از خاک نمی‌شود. در حالی‌که آب در خاک وجود دارد، ولی گیاه نمی‌تواند از آن استفاده کند. در نتیجه بازدهی کاهش پیدا می‌کند و به‌دلیل تبخیر آب از سطح خاک، نمک را در خاک باقی می‌گذارد.
سدیمی شدن خاک
خاکهای سدیمی، غلظت نمک پایینی دارند ولی درصد زیادی از یون های سدیم به سطح ذرات رس جذب می شود. زمانی که خاک های شور-سدیمی شسته می شوند، نمک های محلول از خاک خارج می شوند ولی سدیم جذب شده به سطح ذرات رس باقی می ماند. بنابراین خاک سدیمی می شود. اصلاح خاک های سدیمی نسبت به خاک های شور مشکل تر است. راه های اصلاح خاک های شور و سدیمی طی سه مرحله انجام می شود تا از نظر کشاورزی قابل بهره برداری شوند. این سه مرحله شامل:
۱- جایگزین کردن سدیم تبادلی توسط کلسیم: کلسیم معمول ترین شیوه اصلاح خاک های سدیمی است که ارزان، فراوان و غیرسمی است و میتواند هم به خاک و هم به آب اضافه شود.
۲- افزایش نفوذپذیری خاک
۳- شسته شدن نمک های سدیمی از خاک
سخن آخر:
شوری خاک بیشتر یک مسئله مدیریتی است. در زمین‌هایی که دچار مشکل شوری خاک هستند، شیوه کشاورزی بر پایه چرخه مرطوب بوده است که باعث می شود درجه شوری خاک بالاتر رود. مناطقی که دچار شوری خاک شده‌اند در جهان رو به افزایش هستند و یکی از راه حل‌ها کاشت گیاهانی است که می‌توانند شوری خاک را تحمل کنند. یکی دیگر از راه حل ها استفاد از مواد کاهش دهنده شوری خاک است.
کلمات کلیدی: راه های اصلاح خاک های شور و سدیمی – روش های مبارزه با شوری خاک – مواد کاهش دهنده شوری خاک
