کشاورزی در زمین شور

شوری آب و خاک یک مشکل اساسی برای کشاورزی در مناطق خشک و نیمه خشک است. از تنش شوری می توان به عنوان یک فاکتور مهم در کاهش تولیدات کشاورزی نام برد. به همین دلیل مدیریت کشاورزی خاک شور و الگوی کاشت دو امر مهمی است که توجه ویژه ای را می طلبد. تنش های محیطی می توانند به تنهایی حدود ۷۱ درصد از عملکرد گیاهان را کاهش بدهد. که در این بین بیشترین سهم را تنش شوری با ۲۰%به خود اختصاص داده است. در عصر کنونی میزان چشمگیری از منابع آبی جهان، متاثر از شوری بوده که همین امر باعث  زمین شور می شود. با توجه به همین موضوع شور شدن زمین ها به یک امر پیش رونده تبدیل شده اند. کشورهایی مانند هند، پاکستان و ایران که حدود ۶٫۸ میلیون هکتار اراضی و زمین شور را در خود جای داده اند در معرض بیشترین عواقب تنش های شوری قرار گرفته اند.

منظور از زمین شور یا خاک شور چیست؟

در علم کشاورزی به خاک هایی اصطلاح شور اطلاق می شود که غلظت املاح در آن به قدری زیاد است که منجر به کاهش عملکرد خاک می شود. از این تعریف می توان به خوبی برداشت کرد که شوری و گیاه به یکدیگر وابسته هستند. جمله قبلی بدان معنا است که در شرایط برابر خاک با یک غلظت مشخص ممکن است برای یک گیاه مناسب بوده و برای یک گیاه نابود کننده باشد.

زمین شور می تواند بر خاک اثرات جانبی زیادی وارد نماید، مانند:

• تخریب خاک دانه ها و کاهش نفوذ پذیری آب به ریشه گیاه.
• ایجاد سله به دلیل تخریب و از بین رفتن ساختار خاک.
• ایجاد اشکال در سبز شدن بذرهای دولپه ای به دلیل همان سله ایجاد شده.
• به بروز بیماری های ریشه ای در گیاهان حساس کمک می کند.
• ایجاد سیلاب در زمان بارندگی، چرا که زمین های شور میزان نفوذ پذیری کمتری دارند.

زمین شور بر گیاهان چه اثراتی می گذارد؟

نشانه آسیب دیدگی ناشی از شوری هنگامی در گیاهان بروز می کند که غلظت بسیار بالا باشد. غالبا گیاهان شوری زیاد را با این علائم نشان می دهند: اگر چه از نظر ظاهری زیاد تفاوتی با دیگر گیاهان ندارند ولی بصورت عمومی کوتاه تر از دیگر گیاهان می باشند. برگ های ضخیم، پر آّب و سبز تیره از دیگر علائم گیاهان درگیر با شوری هستند. در حقیقت شوری خاک می تواند منجر به کاهش کیفیت برخی از محصولات و یا بهبود برخی دیگر از محصولات بشود. از بهبودی های خاک شور می توانیم به شیرین تر شدن هندوانه، خربزه، هویج و گندم نانوایی اشاره نماییم.

مدیریت کشاورزی زمین شور چگونه انجام پذیر است؟

یکی از مهم ترین راه کارهای بهبود زمین های شور کشاورزی دفع نمک به دو صورت زهکشی و آبشویی است. بکارگیری این دو روش ذکر شده از موثرترین روش های ارتقا کیفیت خاک به حساب می آید. نکته ای در زمان آبشویی بسیار حائز اهمیت است، انجام آن در فصول سرد می باشد. شاید این سوال پیش بیاید که حلالیت در فصل های گرم بالاتر است، چرا پس در فصول سرد آبشویی کنیم؟ علت این کار به دلیل دسترسی بیشتر به منابع آبی می باشد. همچنین تبخیر سطحی که باعث بازگشت نمک به عمق زمین می شود در فصول سرد کمتر رخ می دهد.
روش دیگر مدیریت کشاورزی خاک شور، اصلاح ساختمان خاک و تبدیل نمک ها است. این روش به دو شکل ترکیب میزان زیادی ژیپس و گوگرد به خاک انجام می شود. غالبا در خاک شور و قلیایی برای اصلاح خاک از گوگرد استفاده می شود. برای سرعت بخشیدن به واکنش های تبدیلی باید خاک را مرتبا مرطوب نگاه دارید.

از دیگر روش های مدیریت کشاورزی زمین شور می توانیم به موارد زیر اشاره نماییم:

• تبخیر سطحی را کاهش دهیم:

کاهش تبخیر سطحی یکی از راه های کم هزینه و با اثرات زیان آور کمتر است. این کار علاوه بر اینکه رطوبت خاک را حفظ می کند، از انتقال نمک به نقاط حساس ریشه نیز جلوگیری می کند. از راهکارهای متداول و رایج در زمینه کاهش تبخیر سطحی مالچ پاشی و نگاه داری بقایای کشت قبلی است. جمع آوری گیاهان وجین شده و علف های هرز و قرار دادن آن ها در بین ردیف های کشت می تواند به کاهش تبخیر سطحی کمک نماید.

• آبیاری، تواتر و حجم آب آبیاری:

در زمین هایی که جدا از آبیاری درصدد آبشویی نیز هستید باید آبیاری بیش از اندازه معمول انجام پذیرد. توصیه می شود که برای بلندمدت و آبیاری در طول سال بهتر است که آبیاری مکرر، اما با حجم کم انجام بگیرد. برای این منظور بهتر است که آبیاری های کرتی و نشتی به آبیاری های قطره ای و بارانی تبدیل بشوند. این روش علاوه بر بهره برداری صحیح آب از تبخیر سطحی و برگشت نمک به اعماق زمین ممانعت به عمل می آورد. گاهی در برخی از زمین های کشاورزی چاه ها با شوری ها کیفیت های مختلف وجود داشته باشد. در این هنگام باید آبیاری به ترتیب با آب شور و شیرین انجام بگیرد. مخلوط آب شور و شیرین هم می تواند به منظور کاهش غلظت املاح موثر واقع بشود. در مراحل جوانه زنی گیاه بهتر آبیاری با آب با کیفیت انجام بگیرد.

• استفاده از الگوی کاشت صحیح و استفاده از بذر متناسب با زمین شور:

در روش کرتی زمین باید کامل تسطیح و هموار شده تا از ایجاد پشته های نمک جلوگیری بشود. همچنین به جای کشت های تک ردیفی در قله پشته ها باید کشت را به صورت دو ردیفه و در دو سوی پشته ها که محل داغ آب کمترین میزان املاح را دارد، انجام بگیرد.

• گونه های مقاوم و شور پسند مورد کشت قرار بگیرند:

به جهت بهبود الگوی کاشت می توان از گونه های مقاوم به شوری جهت کاشت استفاده نمود. قطعا این ارقام نسبت به دیگر گونه ها نسبت به شوری از خود مقاومت نشان می دهند. در دوره کنونی دسترسی کشاورزان به همه گونه ها به واسطه موسسات کشاورزی بیشتر شده است. به طور کلی گیاهان چندساله مانند درختان میوه نسبت به شوری بسیار حساس می باشند، اما گیاهان زراعی در زمین های شوری بهره وری خوبی دارند. چغندر قند، پنبه، ذرت خوشه ای، جو، شبدر و یونجه از بهترین ارقام مناسب مناطق شور می باشند.

• به کمک مواد آلی بافت خاک تغییر و اصلاح بشود:

اگرچه این روش نسبت به دیگر روش ها پرهزینه تر است، اما در جهان طرفداران زیادی دارد. با بهبود بافت خاک به واسطه مواد آلی، نتایج قابل توجهی به دست می آید. مواد آلی در خاک معمولا بار منفی دارند و مقدار زیادی از نمک بار مثبت با حلالیت بالا را به خود جذب می کنند. از دیگر ویژگی های مواد آلی خاصیت بافری آن ها است، این مزیت به متعادل کردن PH خاک کمک زیادی می کند. در راستای این مزیت، نگهداری آب در خاک به کمک مواد آلی منجر به افزایش خلل و فرج خاک شده و پوکی خاک را به همراه دارد. بهبود دانه بندی خاک به رشد و گسترش ریشه گیاهان نیز کمک می کند. حجیم شدن ریشه باعث می شود، گیاه در برابر شوری از خود مقاومت بیشتری نشان بدهد. کشت گیاهان علوفه ای مانند شبدر، حفظ و بازگردانی بقایای گیاهی سال کشتی قبل و در آخر اضافه کردن کودهای دامی، تاثیر زیادی در افزایش مواد آلی خاک دارند.

• برنامه ریزی و استفاده مناسب از کودهای شیمیایی:

از دیگر عوامل شور شدن زمین های کشاورزی عدم جذب کودهای شیمیایی و تجمع آن ها در املاح خاک است. به کار گیری کود نیترات آمونیوم که یک کود جذاب برای خاک است می تواند به کاهش شوری خاک کمک نماید. کودهای قلیایی باعث عدم کنترل شوری خاک و در مقابل کودهای اسیدی مانند سوپر فسفات باعث کنترل شوری خاک می شود. بخاطر داشته باشید که استفاده از هر کدام روش های بیان شده یا تلفیق هر کدام مانند ارزیابی و سنجش میزان شوری خاک، بافت و ساختمان خاک، شناسایی گیاهان بومی منطقه، اندازه گیری میزان منابع آبی قابل برداشت، شرایط محیطی منطقه و در پایان میزان بودجه و سرمایه، نیاز به یک کارشناس خبره دارد تا شما را برای رسیدن به هدف و مقصد راهنمایی نماید.

جمع بندی:

به طور کلی رشد پیش رونده شوری در زمین های کشاورزی ایران، امری هزینه بر است که توجه خاص مسئولین را می طلبد. اصلاح ساختمان خاک هایی با درصد شوری بالا، تغییر شیوه آبیاری دو امر مهمی است که از عهده کشاورزانی با درآمد کم خارج است. توجه مسئولین کشاورزی و تخصیص تسهیلات راحت دریافت برای کشاورزان و معافیت کوتاه در پرداخت و سودهای کم، کشاورزان را به مدیریت کشاورزی خاک شور ترغیب می کند. ایجاد یک الگوی کاشت چند ساله و مناسب با خاک های شور نیاز به برنامه های ترویجی از سمت جهاد های کشاورزی دارد تا در روستاها کشاورزان را با راه های کشاورزی در زمین شور آشنا نمایند.