یکی از فرآیند های مهم و اساسی در کشاورزی پدیده گرده افشانی گیاهان است. بنا بر تعریف، گرده افشانی عبارت است از انتقال گرده از بساک پرچم یک گل به کلاله مادگی گل دیگر از همان نوع یا نوع متفاوت. در اکثر گیاهان گرده افشانی برای تولید دانه ضروری است به طوری که اکثر گونه های گیاهان گل دار تنها زمانی بذر تولید می کنند که عمل گرده افشانی در آنها صورت گیرد.گرده افشانی گیاهان گلخانه‌ای نیز از موارئیستکه باید در مورد آن آگاهی لازم راداشت. همچنین جالب است بدانید که تنوع زیستی جانورانی که از بذر و میوه گیاهان تغذیه می کنند نیز وابسته به عمل گرده افشانی است. بنابراین می توان گفت که گرده افشانی علاوه بر نقشی که در تولید محصولات کشاورزی دارند، در حفظ تنوع زیستی هم نقش مهمی دارند. در گیاهانی که در فضای باز و مزرعه کشت می‌شوند ممکن است انتقال گرده به روش‌های مختلف، توسط باد، پرندگان و حشرات صورت گیرد.
گرده افشانی گیاهان در گلخانه
همان طور که گفته شد برای انجام عمل گرده افشانی وجود عواملی مانند باد و حشرات و … ضروری است اما از آن جایی که در گلخانه‌ها فضا بسته است عوامل محرک طبیعی مانند باد یا حشرات برای انجام عمل تلقیح بسیار اندک و ناکافی است لذا برای رفع این مشکل می توان از روش های جایگزین استفاده کرد که عبارتند از:
-
ضربه زدن روی گل ها:
به این منظور از کاغذ لوله شده، پرهای مصنوعی، قلم مو و فرچه استفاده می شود. در کل این روش کارایی مطلوبی نداشته و غالبا باعث تلقیح ناقص گل ها و یا عدم تلقیح گل ها می شود ضمن این که این روش در سطوح وسیع و گلخانه های بزرگ به خاطر زمان بر بودن و هزینه کارگری بالا قابل توصیه نیست.
-
تکان دادن یا لرزاندن سیم مهر بوته:
این کار با ایجاد شوک در سیم های مهار و یا ضربه زدن روی آن ها انجام می شود. انجام این کار هر روز یا حداقل هر یک روز در میان تا وقتی گل ها تلقیح نشده روی بوته وجود دارند ضروری است. البته می توان تکان دادن گل ها را با استفاده از دستگاه لرزاننده الکتریکی موسوم به زنبور الکتریکی که روی سیم های مهار نصب می شود انجام داد. متاسفانه به دلیل عدم یکنواختی در اجرای این روش توسط فرد مسئول کارایی مثبت و نتیجه دلخواه نخواهد داشت ضمن اینکه سازه و سیم ها دچار استهلاک و خسارت می شوند.
-
تلقیح با استفاده از هورمون:
این هورمون ها زمانی که عمل گرده افشانی به صورت ناقص انجام شده باشد، سبب افزایش رشد میوه می شوند. میوه های حاصل از این روش فاقد بذر می باشند. از معایب این روش هم می توان به محدودیت در مصرف به دلیل پیری زودرس و هزینه بالای مالی آن اشاره داشت.
-
استفاده از زنبورهای مخملی:
این زنبورها به طور غیر مستقیم باعث شوک به گیاه شده و باعث انجام عمل لقاح می شود. در مجموع استفاده از زنبورهای مخملی برای گرده افشانی گوجه فرنگی گلخانه ای مزیت های مهمی دارد که به شرح زیر است:
- معمولا تلقیح گل ها کامل است و تمام گل ها گرده افشانی می شوند.
- اصولا برای هر ۲۰۰ متر مربع گلخانه یک کندوی زنبور کافی است بنابراین هزینه کارگری در این روش نسبت به سایر روش ها کمتر است.
در ادامه بحث بیشتر در این مورد توضیح داده می شود.
گرده افشانی گوجه فرنگی گلخانه‌ای:
گیاه گوجه فرنگی یکی از مهم ترین محصولات گلخانه ای است که در تمام سال تولید می شود. گوجه فرنگی گلخانه‌ای گیاهی است خود گرده افشان که دارای اندام نر و ماده می باشد. اندام نر، دارای میله های کوتاه و بساک بلند بوده و اندم مادگی از کلاله، خامه و تخمدان تشکیل یافته است. هنگام گرده افشانی، دانه های گرده از بساک جدا شده و بعضی از آن ها روی کلاله قرار می‌گیرند و گرده‌‌ها روی کلاله جوانه زده و لوله گرده به سمت تخمدان رشد نموده و باعث تلقیح تخمک می‌شود.
گرده افشانی گیاه گوجه فرنگی در فضابی باز و مزرعه توسط باد و حشرات صورت می‌گیرد که کافی هست اما کاشت این گیاه در گلخانه و شرایط خاص گرده افشانی آن را دچار مشکل می‌کند. کشاورزان برای گرده افشانی آن ها از تکنیک‌های خاص مانند انواع لرزاننده ها استفاده می کنند. استفاده از این ابزار تا حدودی می تواند مشکل گرده افشانی را مرتفع نماید اما به دلیل عدم انتخاب گل های بالغ و نابالغ نمی تواند گرده افشانی را به طور کامل انجام دهد. تا ابتدای دهه ۱۹۹۰ گرده افشانی گوجه فرنگی‌های گلخانه ای به روش لرزاندن با دست انجام می شد، که در عمل کاری بسیار خسته کننده و پر هزینه بود. سپس از زنبورهای عسل برای گرده افشانی آن استفاده شد، اما زنبورهای عسل عملکرد نامنظمی داشته و گوجه فرنگی را در اولین ملاقات خود قرار نمی‌دادند. از طرفی گل‌های گوجه فرنگی به دلیل این که فاقد شهد هستند، از این رو زنبور عسل و بسیاری از حشرات گرده افشان دیگر به سمت آن جلب نمی‌شوند. سپس استفاده از زنبورهای مخملی مورد توجه قرار گرفت و مشخص شد که عملکرد گوجه فرنگی تولیدشده در مقایسه با گرده افشانی توسط زنبور عسل و و یا گرده افشانی با دست بیشتر می باشد.
زنبور های مخملی و برخی دیگر از زنبورهای خانواده Apidae دارای رفتار خاصی به نام قدرت لرزاندن گل هستند که این رفتار نقش بسیار مهمی در آزاد کردن دانه گرده گیاهانی مثل گوجه فرنگی دارند. در این رفتار، حشره با استفاده از آرواره های خود به قسمت مرکزی گل ها چسبیده و یا به ارتعاش در آوردن ماهیچه های پرواز خود باعث ایجاد یک جریان الکتریکی ضعیف می شود. این جریان دانه های گرده موجود در بساک را که دارای بار الکتریکی مخالف هستند، به سمت بدن زنبور جذب می کند. تا کنون هیچ روشی به اندازه این رفتار زنبور های مخملی در آزاد کردن دانه گرده گوجه فرنگی موفقیت آمیز نبوده است.
اثر آرواره زنبور ها در قسمت مرکزی گل به صورت یک لکه باقی می‌ماند که از روی این لکه‌ها می توان مشخص کرد چه درصدی از گل ها توسط زنبورها مورد بازدید قرار گرفته اند.
راهکار های کاربرد زنبور های مخملی:
برای استفاده از زنبورهای مخملی بعنوان گرده افشان دو راهکار اصلی وجود دارد. یکی پرورش و استقرار کلنی های آنها در محصول و دوم بهره برداری از جمعیت های طبیعی است.
الف) پرورش و استقرار کلنی ها در محصول:
این راهکار اصولا برای محصولات با ارزش اقتصادی زیاد که در گلخانه ها کشت می شوند مناسب است.
در این روش کلنی های این زنبور بصورت آشیانه مصنوعی یا همان کندو به گلخانه داران عرضه شده و و سپس این کندوها به راحتی در داخل محیط گلخانه قرار داده می ود. این کندوها تجاری دارای چهار قسمت اصلی است:
- جعبه آشیانه: شامل کندوی واقعی حاوی نوزادان ( تخم، لارو و شفیره) است. این جعبه پلاستیکی دارای منافذ تهویه ای مختلف در دیواره‌ها، درپوش و ته می باشد.
- محفظه ماده قندی: این سیستم در زیر جعبه آشیانه قرار دارد و حاوی ۲ کیلو گرم غذا که برای طول عمر کندو کافی است، می باشد. شهد بعنوان یک منبع کربوهیدرات (شکر) برای تامین انرژی است. وقتی گل‌های یک محصول خاص ( برای مثال گوجه فرنگی ) شهد تولید نمی کند باید بوسیله یک منبع قندی مکمل تغذیه شود.
- پوشش اختصاصی همراه با سیستم تهویه قابل توسعه که از جنس کارتن مقاوم و قابل بازیافت که حفاظت کاملی از کندو را فراهم می کند تهیه شده است.
- دریچه پرواز: این دریچه با یک چرخش ساده باز یا بسته می شود. دریچه پرواز استاندارد به زنبورها بامبل اجازه می دهد تا به راحتی به داخل یا بیرون کندو پرواز کنند.
تعداد کلنی های مورد نیاز به نوع گلخانه، فصل، رقم، تعداد گیاه در یک متر مربع بستگی دارد. در گلخانه گوجه فرنگی برای حدودا هر ۱۰۰۰ تا ۳۰۰۰ متر مربع یک کلنی کافی است.
ب) استفاده و حمایت از جمعیت های طبیعی زنبورهای مخملی:
ثابت شده که شیوه های کشاورزی مدرن منجر به کاهش جمعیت زنبورهای مخملی شده است. همچنین استفاده وسیع از آفت کش ها و سموم سبب کاهش جمعیت این زنبورها شده است.
در نهایت می توان گفت بکار گیری از روش استفاده از زنبورهای مخملی در گرده افشانی گوجه فرنگی گلخانه ای روش بسیار مناسبی است و مزایای آن عبارتند از:
- یکنواختی در تشکیل میوه ها
- اندازه میوه های درشت تر و با کیفیت و افزایش عملکرد
- دوره انبار مانی بیشتر پس از برداشت
- کوتاه شدن طول دوره رشد و همزمان رسیدن میوه ها
- مصرف کمتر آفت کش ها
- فراهم شدن بستر کاربرد عوامل بیولوژیک و تولید محصول سالم
اهمیت زنبور های مخملی در گرده افشانی محصولات گلخانه ای:
استفاده از زنبورهای مخملی برای گرده افشانی در مقیاس وسیع مزایای زیادی دارد و در کل نسبت به سایر روش‌ها گرده افشانی، سبب افزایش عملکرد، کیفیت بهتر میوه‌ها و کاهش هزینه‌های تولید می شود. امروزه زنبورهای مخملی برای گرده افشانی حدود ۲۰ محصول مهم و اقتصادی ( گوجه فرنگی، فلفل، بادمجان، طالبی، هندوانه، خیار، کدو مسمایی، توت فرنگی، تمشک، توت سیاه، انگور فرنگی، قره قاط، بلوبری، سیب، گلابی، گیلاس، کیوی، هلو) استفاده می شود که مهم ترین آن ها گوجه فرنگی گلخانه ای است. در عمل زنبورهای مخملی بعنوان عمومی ترین گرده افشان‌ها در محصولات گلخانه ای معرفی شده‌اند و در بسیاری از کشورهای دنیا برای گرده افشانی محصولات گلخانه‌ای چند گونه از زنبورهای مخملی به صورت انبوه پرورش داده می شوند.
دلایل اهمیت یافتن زنبورهای مخملی برای گرده افشانی گیاهان گلخانه‌ای :
- ارتفاع و دامنه پرواز محدودی دارند
- جمعیت کلونی نسبتا کم و در نتیجه جابه جایی و کاربرد آن ها آسان می باشد.
- کمتر بودن انگل‌ها و پاتوژن ها نسبت به زنبور عسل
- زنبورهای مخملی قادر به گرده‌افشانی لرزشی هستند و بنابراین آنها گرده افشان عالی برای محصولات تیره بادمجانیان مانند گوجه فرنگی هستند.
- تحمل سرما در زنبورهای مخملی نسبت به زنبور عسل بیشتر است. بنابراین آن ها می توانند طی روز فعالیت خود را زودتر از زنبور عسل شروع کنند.
- به دلیل داشتن اندازه خرطوم متفاوت در گونه های مختلف، آن ها می توانند طیف وسیعی از محصولات را گرده افشانی کنند.
- آن ها بسیار سرسخت هستند می توانند در شرایط سخت و حتی در زمان بارندگی نیز به جست و جوی گل ها ادامه دهند.
در نهایت گسترش استفاده از زنبورهای مخملی با توجه به کارایی بالای آنها در گرده‌افشانی و افزایش کمی و کیفی محصول در شرایط ایران، گامی مطمئن در توسعه استفاده از روش‌های کنترل بیولوژیک در گلخانه های صیفی‌جات به ویژه گوجه‌فرنگی است.
