در ابتدا این سوال چیش م یآید که مونوکسید کربن چیست؟ مونوکسید کربن (carbon monoxide) با فرمول شیمیایی co گازی است بی رنگ، بی بو و بدون خاصیت تحریک کنندگی است. وزن حجمی آن ۹۷ درصد هواست. این گاز به سرعت در هوا پراکنده میشود و لایهای در هوا ایجاد نمیکند. در نتیجه سوختن کامل هر ماده سوختی، دی اکسید کربن و آب تولید میشود. سوختهای اصلی شامل گاز طبیعی، پروپان یا بوتان (LPG) و نفت سفید میباشد. عمده ترین منبع تولید این گاز سوختن ناقص نفت و گاز است ولی در اثر احتراق ناقص هر نوع سوختی میتواند ایجاد گردد و بسیار سمی است. در صورتی که شعله به رنگ زرد باشد به جای دیاکسید کربن، گاز مونوکسید کربن تولید خواهد شد که گازی بسیار خطرناک است. مسمومیت مونوکسید کربن در گلخانه نیز به دلیل موارد فوق می باشد.
نکات مهم تهویه هوای گلخانه در زمستان جهت جلوگیری از مسمومیت مونوکسید کربن در گلخانه
زمانی که صحبت از سیستم های تهویه گلخانه در زمستان به میان میآید، منظور سیستمهای گرمایشی است به طوری که شرایط مناسب برای رشد گیاهان فراهم شود. اگرچه تهویه هوای گلخانه اهمیت دارد اما تعادل میان دی اکسید کربن و اکسیژن در فضای گلخانه بیشتر از آن، حائز اهمیت است. از این رو استفاده از سیستمهای تهویه و گرمایشی مناسب برای گلخانه ها در فصل زمستان به منزله تامین یک محیط سالم برای رشد گیاهان به شمار می رود و از اهمیت بالایی برخوردار است.
از طرفی عمل فتوسنتز و تنفس برای رشد گیاه ضروری است، دی اکسید کربن هم در فرآیند فتوسنتز بسیار مهم است. فتوسنتز فرآیندی است که در آن گیاهان از دی اکسید کربن در تهیه غذا استفاده می کنند. وقتی گیاهان غذا درست می کنند ، ما انسان ها برای خودمان غذا خواهیم داشت. همچنین در روند تنفس از اهمیت برخوردار است. بدون دی اکسید کربن ، روند تنفس کامل نمی شود. برای اینکه از اکسیژن ناشی از گیاهان نفس بکشیم ، باید در عوض به آنها دی اکسید کربن بدهیم.
اولین و سادهترین روش جهت تأمین دی اکسیدکربن، عمل تهویه میباشد. از طریق باز کردن درها و پنجرههای گلخانه و یا با استفاده از فنهای اختلاط هوا، هوای ساکن داخل گلخانه به جریان افتاده و جا به جایی هوا اطراف بوتهها انجام میگیرد. با استفاده از موارد فوق میتوان از مسمومیت مونوکسید کربن در گلخانه جلوگیری کرد.
پدیده مسمویت گاز در گلخانه ( مسمومیت مونوکسید کربن در گلخانه )
یکی از مشکلات شایع و دردسرساز در کشتهای گلخانهای پدیده مسمومیت مونوکسید کربن در گلخانه و یا گاز گرفتگی گیاهان است که باعث از بین رفتن گیاهان میشود. هر ساله با شروع فصل سرما و سرد شدن هوا، گلخانهداران اقدام به شروع کار سیستمهای گرمایشی در گلخانهها میکنند. این امر باعث بیشتر شدن مسمویتهای گازی مضر ناشی از سیستمهای گرمایشی میشود.
در صورت وقوع بارندگی و روزهای ابری این پدیده به دلیل بسته بودن فضای گلخانه و پنجره ها و درنتیجه کاهش تهویه هوا بیشتر میشود. برای کنترل این قضیه کشاورزان باید مرتب سیستمهای گرمایشی از جمله لوله های گاز رسان به مشعل و همچنین لولههای بخاری خروجی گاز به بیرون گلخانه را چک کرده و از عدم وجود سوراخ و نشتی مطمئن شوند. برای این که درک درستی از علل ایجاد پدیده مسمویت گاز در گلخانه داشته باشید لازم است ابتدا در مورد انواع سیستمهای گرمایشی که در گلخانهها از آن استفاده میشود داشت تا بهترین و مناسبترین سیستم را برای گلخانه انتخاب و در نهایت از بروز این پدیده جلوگیری و یا حداقل باعث کاهش بروز آن شد.
انواع سیستم های حرارتی که در فضای گلخانه میتوان از آن استفاده کرد عبارتند از:
-
سیستم حرارت مرکزی:
در این سیستم، دو یا چند دیگ بخار در یک محل واقعاند و بخار آب داغ، یا آب داغ تولید شده، از طریق لولههایی به نقاط مختلف گلخانه منتقل میشوند. از معایب این سیستم، بالا بودن هزینه اولیه آن است و صرفا برای گلخانههایی با مساحت بیش از ۴۰۰۰ متر مربع، مناسب است. هرچه مساحت گلخانه بزرگتر باشد، توجیح اقتصادی استفاده از این سیستم بیشتر است.
-
سیستم حرارتی موضعی:
این نوع سیستم حرارتی به دلیل ارزان بودن، برای گلخانههایی با مساحت کم یا گلخانهای که قادر به تامین هزینه سنگین احداث سیستم حرارتی مرکزی نیستند، مناسب است. در این سیستم حرارتی، چند بخاری در نقاط مختلف گلخانه قرار داده میشود و بدین ترتیب باعث گرم شدن محیط اطراف خود میشوند. بخاریهای موضعی در اثر مسمومیت مونوکسید کربن در گلخانه انواع مختلفی دارند و به چهار دسته تراکمی، همرفتی، تابشی و دوجداره هوای گرم تقسیم میشوند.
الف) بخاری های تراکمی: در این نوع بخاری مقدار بسیاری از گرما از طری دودکش به خارج از گلخانه هدایت میشود.
یکی از معایب این بخاریها این است که به هنگام احتراق سوخت، اکسیژن داخل گلخانه مصرف میشود و از آن جایی که گلخانههای پلاستیکی به هوا غیر قابل نفوذ هستند، پس از مدتی با پایان یافتن اکسیژن موجود د اطراف، بخاری خاموش شده و گیاهان یخ میزنند. از طرفی گیاهان داخل گلخانه با کمبود اکسیژن مواجه می شوند. با کاهش اکسیژن داخل گلخانه، سوخت به شکل ناقص میسوزد و تولید مونوکسید کربن میکند که در صورتی ورود مونوکسید کربن به گلخانه سبب خسارات جبران ناپذیری میگردد. به همین دلیل اکسیژن لازم برای احتراق سوخت، باید از هوای بیرون گلخانه تامین شود. برای این منظور معمولا باید دریچههایی تعبیه شود.
ب) بخاریهای همرفتی(کنوکسیونی):
این بخاریها ارزان هستند و برای احتراق آنها از چوب، زغال سنگ، نفت و گاز استفاده میشود. در این نوع از بخاریها، دودکش همانند مبادله کننده هوا عمل کرده و گرما را از بخاری های داخل لوله به هوای گلخانه منتقل میکند. طول لوله دودکش باید به اندازهای باشد که بخارها پیش از خروج از گلخانه خنک شوند. در این روش یک پنکه لازم است تا به وسیله آن، دود به بیرون رانده شود.
سوخت در صورتی کامل باشد، آب و دی اکسید کربن تولید میکند، در حالی که احتراق ناقص صورت بگیرد باعث تولید مونوکسید کربن و اتیلن میشود. اتیلن تولید شده سبب کج شدن یا پیچیدگی ساقه، باریک شدن برگها و مرگ جوانهها میشود. زغال، نفت و گاز دادای گوگرد هستند و در اثر سوختن، دی اکسید گوگرد تولید میکنند و با حل شدن این ماده در لایه نازک رطوبت موجود در سطح برگ، اسید سولفوریک تولید میشود که این اسید، موجب سوزاندن سلولها، ایجاد نقطه زرد کوچک بر روی برگها و در شرایط حاد منجر به مرگ کامل برگ میشود.
ج) بخاریهای تابشی مادون قرمز با انرژی پایین:
هدف استفاده از این نوع بخاری ها آن است که با تولید اشعه گرمایی مادون قرمز، ابتدا گیاهان و اشیای داخل گلخانه ( خاک، اسکلت گلخانه و …) گرم شوند و سپس هوای گلخانه گرم شود. مزیت این سیستم، کاهش مصرف سوخت به میزان ۳۰ تا ۵۰ درصد است.
د) بخاریهای دوجداره هوای گرم:
این نوع بخاریها بازده حرارتی بالایی دارند و سوخت آن ها گازوئیل یا گاز شهری است. در این نوع سیستم حرارتی، مشکل کمبود اکسیژن و احتمال ورود گازهای سمی به داخل گلخانه وجود دارد بنابراین استفاده از دریچه تامین اکسیژن الزامی است و توصیه میشود که دودکش مستقیما به بیرون گلخانه هدایت شود.
سامانه های گرمایش تابشی موضعی (هیتر گلخانه) علاوه بر صرفه جویی های اقتصادی، فضای مفید کاری را اشغال نمیکند این سامانه ها بر روی سقف نصب شده و گرمایش آن در کف سالن پخش میشود.
بهترین گزینه برای گرمایش مطلوب و یکنواخت گلخانه سیستم گرمایشی موضعی می باشد، از مهمترین ویژگی این سیستمها این است که در این سیستم میتوان امکان این را داشت که سالن را از نظر گرما منطقه بندی کرد و میتوان فقط بخشی از سالن که نیاز به گرمایش دارد را روشن نمود و تاثیر بسیار زیادی در کاهش مصرف سوخت دارد. در این سیستم نیاز به پیش گرمایش ندارد، و خرابی یک مشعل باعث ایجاد مشکل جدی دمایی در کل گلخانه نمی گردد .
اشتباهات رایج در گلخانه که سبب بروز پدیده مسمومیت مونوکسید کربن در گلخانه میشوند:
- بیشتر بخاریهایی که در گلخانهها برای گرم کردن فضای گلخانه استفاده میشود قدیمی و از نوع سنتی هستند به همین دلیل روی آن به اشتباه کلاهک قرار میدهند که این عمل باعث سخت شدن خروج گاز از لوله میشود.
- بعضی از گلخانه داران به اشتباه لولههای بخاری را تنگ کرده تا از این طریق گرمای بخاری را افزایش دهند اما اکثرا از این قضیه مطلع نیستند که با انجام این عمل باعث تجمع گازهای مضر در داخل منبع و به دنبال آن خروجش از مشعل به داخل گلخانه میشوند. و با انجام این کار تمام و یا بیشتر گازهای مضر به داخل سالن وارد شده و صد در صد بوتهها دچار مسمومیت میشوند.
- از دیگر مشکلات گلخانه ها که باعث بروز این پدیده میشوند، سقف کوتاه گلخانه و عدم وجود هواکش در سالنها به منظور تهویه هوا در مواقعی که امکان باز کردن پنجره وجود ندارد مثل نیمه شب و یا در روزهایی سرد و بارانی میباشد. به همین دلیل به گلخانهداران توصیه میشود که بیشتر از قبل به فکر مجهز کردن و پیشرفت گلخانهها و مدرن تر کردن آنها باشند.
مسمومیت مونوکسید کربن در گلخانه در کشت خیار گلخانهای
بعنوان مثال برای مشکل پدیده گاز گرفتگی میتوان به گاز گرفتگی خیار گلخانهای اشاره داشت. از علایم این پدیده میتوان به وجود برگهای زرد روغنی و براق و به پایین پیچ خورده و همچنین عدم مشاهده گل در سالن و وجود خیارهایی که به مرحله برداشت رسیدهاند ولی هنوز گل در انتهای میوه باز نشده، نام برد.
همچنین زمانی که قصد دارید گلخانه خیار را از لحاظ مشگل گاز گرفتگی بررسی کنید بایستی حتما از گذشته گلخانه و این که میزان رشد خیار در قسمتهای مختلف به چه صورت بوده اطلاعات کافی داشته باشید چون گاهاً پیش میآید که از نظر ارتفاع دیده میشود بخشی از گلخانه نسبت به بقیه قسمتها کوتاهتر هستند که این مورد هم در صورتی که از یکسان بودن بقیه شرایط برای کل گلخانه مطمئن باشید ممکن است نشان دهنده پدیده گاز گرفتگی باشد. علائمی که بسیاری از کشاورزان و حتی کارشناسان به دلیل عدم آشنایی با قضیه آن را با کمبود عناصر و یا وجود مشکلی در خاک، اشتباه میگیرند. همچنین میتوان برای رفع مشکل گاز گرفتگی در خیار گلخانهای از کودهای پایه آمینواسید برای سم زدایی و برگرداندن گیاه به بالانس هورمونی استفاده کرد.